به گزارش تحریریه، «دنی سیترینوویچ» تحلیلگر ارشد اندیشکده «شورای آتلانتیک» همزمان با تحولات در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی در تحلیلی ن آورده است:

از زمان خروج ایالات متحده از توافق هسته ای چندجانبه موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۲۰۱۸، برنامه هسته ای ایران تقریباً بدون مانع پیشرفت کرده است. اگرچه تهران مراقب است که از خط غنی سازی نظامی (۹۰ درصد) عبور نکند، اما این برنامه بدون وقفه رو به جلو رفته است. در حالی که ایران از تحریم هایی که پس از خروج آمریکا علیه این کشور اعمال شده، رنج می برد، هزینه های بیشتری را برای نقض آشکار برجام پرداخت نکرده است. با این حال، پس از یک دوره طولانی رکود که جامعه بین المللی در برابر برنامه هسته ای تهران به آن دچار بود، حرکت دیپلماتیک جدیدی در این زمینه در حال رقم خوردن است.

سال آینده به دلایل مختلف برای برنامه هسته‌ای ایران تعیین‌کننده خواهد بود که برخی از آن‌ها به برجام و برخی دیگر با تنش‌ها در ایران و حتی منطقه‌ای و بین‌المللی و با کارزار اسرائیل و اعضای محور مقاومت (به ویژه حماس، حزب الله، حوثی ها و شبه نظامیان شیعه در عراق) مرتبط است که از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شد.

برنامه هسته‌ای ایران در سال آینده به یک مرحله راهبردی تبدیل می‌شود که نه تنها پرونده هسته‌ای، بلکه استراتژی گسترده امنیتی جمهوری اسلامی و روابط آن با جامعه جهانی و منطقه را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. ایران مجبور به اتخاذ یک تصمیم تاریخی خواهد شد.

از زمانی که تهران از محدودیت ۳.۶۷ درصدی برجام خارج شد، ایران یاد گرفت که سانتریفیوژهای پیشرفته ای بسازد و اوانیوم را تا ۶۰ درصد غنی سازی کند. علاوه بر این، ایران تأسیسات غنی‌سازی خود را در نطنز و فردو گسترش داده و در حال آماده‌سازی و بهره‌برداری از تأسیسات غنی‌سازی دیگری در نزدیکی نطنز است و همزمان به بازگرداندن مقادیر قابل توجهی از مواد غنی‌شده به ذخایر در سطوح مختلف ادامه می‌دهد. با وجود این، ایران روابط خود را با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) حفظ کرده اما همچنان باید برنامه اقدامی را که با آژانس ایجاد شده است، اجرا کند.

در زمینه نظامی، بر اساس آخرین ارزیابی منتشر شده توسط جامعه اطلاعاتی آمریکا، تهران هنوز تصمیم راهبردی برای حرکت به سمت سلاح های هسته ای نگرفته است. اما حتی اگر رهبری ایران تمایلی به دستیابی به سلاح هسته‌ای نشان ندهد، فناوری در حال انجام وظیفه خود فراتر از خطوط یک برنامه غیرنظامی است. به نظر می‌رسد که جامعه بین‌الملل بدون هیچ توافقی در مواجهه با این روند در سکوت عمیقی فرو رفته است. سفر اخیر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی به تهران، این مشکلات را برجسته می کند. به نظر می رسد تهران مایل به همکاری با آژانس تنها برای جلوگیری از هرگونه تصمیم سختگیرانه شورای حکام این سازمان است – این کشور قصدی واقعی برای همکاری با آژانس را ندارد.

با این حال، نشست‌های اخیر شورای حکام شاهد تشدید بیانیه‌های صادر شده از سوی E۳ (بریتانیا، فرانسه و آلمان) و ایالات متحده در مورد پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران، به ویژه در مورد عدم تمایل این کشور به همکاری با نقشه راه آژانس بوده است. اما در عین حال، شورای حکام - که این هفته در وین تشکیل جلسه می دهند - ظاهراً به دلیل ترس از انداختن ایران در یک گوشه، گام دراماتیکی را علیه ایران برنداشته و برای تهران راهی جز انجام اقدامات تهدیدآمیز باقی نگذاشته است. به این ترتیب، تعادلی ایجاد شد که در آن ایران بدون فراتر رفتن از خطوط قرمز غنی سازی و تسلیحات، به توسعه برنامه خود ادامه می دهد. از سوی دیگر، غرب - به رهبری E۳ و ایالات متحده - رژیم تحریم ها را حفظ می کند اما هیچ اقدام چشمگیری علیه ایران به علت پیشرفت در این برنامه انجام نمی دهد.

در مجموع به نظر می‌رسد که قدرت‌های غربی، به‌ویژه با دخالت تهران در جنگ روسیه در اوکراین، ترجیح داده‌اند که بر مسائل دیگر تمرکز کنند و عملاً از پرداختن به برنامه هسته‌ای این کشور صرف نظر کرده‌اند.

اما این واقعیت به ناچار در سال آینده تغییر خواهد کرد. اول و مهمتر از همه، موضوع اسنپ‌بک (مکانیسم ماشهsnapback) طرفین معامله اصلی را مجبور می کند تا یک استراتژی در مورد فعال کردن یا عدم فعال کردن آن در پیش بگیرند. هر تصمیمی پیامدهای گسترده ای برای رفتار ایران در رابطه با برنامه هسته ای اش خواهد داشت. ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ آخرین فرصت برای قدرت‌های جهانی خواهد بود تا مکانیسم بازگشت سریع یا ماشه را فعال کنند و تمام تحریم‌هایی را که در توافق برجام برداشته شده بود (به جز تحریم‌هایی که قبلاً منقضی شده‌اند) بازگردانند.

ایران در حال حاضر تهدید می کند که فعال کردن مکانیسم ماشه به ناچار تهران را به خروج از معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) سوق می دهد و این تصمیم را برای آینده برنامه هسته ای ایران حیاتی می کند. اما حتی اگر قدرت‌های جهانی از گزینه فعال‌سازی مکانیسم ماشه صرف نظر کنند، این پیامدهای عمیقی برای ایران خواهد داشت و این پیام را ارسال می‌کند که مجوزی نامحدود برای پیشبرد برنامه‌اش بدون هیچ مشکل واقعی خواهد داشت.

این مسائل بازگشت به برجام یا تهیه پیش نویس توافق هسته ای جدید را مطرح می کند. به نظر می‌رسد که رهبری کنونی ایران، به‌ویژه پس از انتخاب رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان، درک می کند که راه تسکین اقتصادی در ایران تنها در رسیدن به توافقی با غرب است که برنامه هسته‌ای را محدود می کند. از سوی دیگر، کشورهای غربی و از جمله ایالات متحده (که به زودی توسط دونالد ترامپ رهبری آن را بر عهده می گیرد) نیز اصولاً می خواهند به حرکتی را رو به جلو انجام دهند.

جامعه جهانی و ایران بر سر یک نقطه به هم رسیده اند. یا می‌توانند به توافق هسته‌ای جدید برسند یا به برجام بازگردند (که منجر به عقب‌نشینی برنامه هسته‌ای در ازای تسهیلات اقتصادی قابل توجه می‌شود) یا کشورهای غربی می‌توانند مکانیسم بازگشت فوری تحریم ها را فعال کنند (که منجر به حرکت‌های بی‌سابقه‌ای از سوی ایران و درگیری بین قدرت‌ها و احتمالاً اسرائیل و ایران می شود).

توجه به این نکته مهم است که عقب انداختن برنامه هسته ای ایران دانش گسترده دانشمندان ایرانی را از بین نمی برد. علاوه بر این، ایالات متحده از برجام خارج شد و این امر دستیابی به توافقی را که به طور قابل توجهی برنامه هسته ای ایران را عقب می اندازد، بسیار دشوار می کند.

علاوه بر این، احتمال حفظ سطح غنی‌سازی فعلی زیر آستانه ۹۰ درصد کاهش می‌یابد، به‌طوری که این واقعیت نشان می‌دهد که ایران قبل از این بسیار نزدیک به آستانه ۹۰ درصد غنی‌سازی را انجام داده است. با توجه به تعداد زیاد سانتریفیوژها و سطح بالای غنی سازی، به علاوه پیشرفت دانشمندان ایرانی در تحقیقات تسلیحاتی، هر روز که بدون توافق می گذرد، احتمال عبور از خطوط قرمز صرفاً به دلیل ماهیت برنامه هسته ای افزایش می یابد. صرف نظر از اینکه رهبری ایران تصمیم مثبتی برای دستیابی به سلاح هسته ای گرفته باشدیا خیر.

این واقعیت همچنین با درگیری اسرائیل و ایران، به ویژه ترس اسرائیل از حمله به ایران، مرتبط است. در گذشته، تصور این بود که اسرائیل محاسبه می کند تا بدون حمایت آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران حمله نکند، زیرا از این جنگ منطقه‌ای ترس دارد که در آن حزب‌الله می‌تواند صدمات شدیدی به اسرائیل وارد کند. تحولات از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ - به ویژه شکست‌های نظامی حزب‌الله و آسیب شدید وارد شده به قابلیت دفاع هوایی ایران در نتیجه حمله اخیر اسرائیل، ممکن است طمع اسرائیل را افزایش دهد.

این تغییرات منطقه‌ای منجر به اظهار نظر بسیاری از مقامات ایران شده است که به احتمال تغییر استراتژی هسته‌ای ایران و حرکت به سمت ساخت بمب هسته‌ای اشاره می‌کنند. اکنون که ایران (در نتیجه آسیب به سامانه‌های پدافند هوایی ایران) بیشتر از قبل در معرض حملات اسرائیل و حتی ایالات متحده قرار گرفته است، و با توجه به مشکلات ایران در گسترش انبار موشک‌های بالستیک خود، احتمال اینکه ایران بازنگری استراتژیک خود را انجام دهد به طرز چشمگیری افزایش می‌یابد.

وسوسه ایران برای استفاده از این برنامه به عنوان یک عامل بازدارنده برای اسرائیل و شاید ایالات متحده پس از انتخاب ترامپ به طور قابل توجهی در حال افزایش است و نزدیکی نسبی به غنی سازی نظامی و شاید حتی بمب هسته ای، به رهبری ایران اجازه می دهد تا پس از سال ها عدم تغییر در استراتژی هسته ای تهران، به آن مرحله از توسعه برسد.

محدودیت ها و فرصت هایی که تهران را تحت فشار قرار می دهد، ارتباط توانایی نظامی اثبات شده اسرائیل در ایران، و سوء ظن فزاینده مبنی بر اینکه تهران در حرکت در این مسیر تردید نخواهد کرد، احتمال حمله اسرائیل به تاسیسات هسته ای ایران را نیز افزایش می دهد.

پس از سال‌ها رکود در برنامه هسته‌ای و پیشرفت خزنده ایران در برنامه‌اش بدون فراتر رفتن از خطوط، تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی - به‌ویژه بحث مکانیسم ماشه - برنامه هسته‌ای ایران را به یک مرحله غیرقابل چشم‌پوشی سوق می‌دهد. زمان تصمیم برای توافق یا عدم توافق - با اثرات قابل انتشار آن در هر جهت - نزدیک است، اما از قبل مشخص است که در سال ۲۰۲۵، برنامه هسته ای ایران در مسیر متفاوتی قرار خواهد گرفت.

گفتنی است که «دنی سیترینوویچ» کارشناس حوزه خاورمیانه و عضو گروه کاری پروژه استراتژی ایران در شورای آتلانتیک است. او قبلاً به مدت بیست و پنج سال در واحدهای مختلف فرماندهی در اطلاعات دفاعی اسرائیل خدمت کرد.