در ۳۱ ژوئیه، مرزبانان روسی عقب‌نشینی خود را از فرودگاه بین‌المللی زوارتنوتس ایروان، جایی که از زمان استقلال ارمنستان در سال ۱۹۹۱ در آنجا مستقر بودند، کامل کردند. آرمن گریگوریان، دبیر شورای امنیت ارمنستان، عقب نشینی را در ماه مارس اعلام کرد و اظهار داشت که ایروان به مسکو اطلاع داده است که مرزبانان باید فرودگاه را ترک کنند. پیش از این، ایروان و مسکو در مورد خروج نیروهای روسی و گاردهای مرزی از مناطق مختلف ارمنستان به توافق رسیده بودند. مرزبانان روسی مستقر بین آذربایجان و ارمنستان در حال حاضر در حال عقب‌نشینی از منطقه مرزی تاووش هستند، اما “به انجام خدمات در مرزهای ارمنستان با ترکیه و ایران ادامه خواهند داد”(رادیو عمومی ارمنستان، ۱۴ مه). این عقب نشینی جدیدترین نمونه از فاصله گرفتن ارمنستان از روسیه به ویژه پس از بازپس‌گیری قره باغ توسط آذربایجان در سال گذشته است. ایروان از مسکو درخواست کمک کرده بود، از جمله یک گروه از سازمان پیمان امنیت جمعی CSTO، مشابه آنچه در ژانویه ۲۰۲۲ به قزاقستان فرستاده شد، اما هرگز هیچ کمکی دریافت نکرد.

خروج نیروهای روسی در حالی صورت می گیرد که ایروان در موقعیت منطقه‌ای خود تجدید نظر کرده است. در ماه مارس، نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان اعلام کرد که ارمنستان از سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، یک ائتلاف امنیتی تحت تسلط روسیه متشکل از چندین کشور پس از شوروی خارج می‌شود. پاشینیان در پارلمان گفت: «ما [CSTO] را ترک خواهیم کرد، آیا با این کار مرا می‌ترسانید؟ همه چیز خوب است. … ما تصمیم خواهیم گرفت که چه زمانی ترک کنیم» (آنادولو، ۱۲ ژوئن). این تحولات ادامه نارضایتی و فاصله فزاینده بین ارمنستان و روسیه از زمان به قدرت رسیدن پاشینیان در ماه مه ۲۰۱۸ است. دور شدن راهبردی ارمنستان از روسیه به سوی اتحادهای غربی و منطقه‌ای، مانند اتحادیه اروپا، نشانگر همسویی مجدد قابل توجهی است که می‌تواند پویایی قدرت در قفقاز جنوبی را تغییر دهد و وابستگی‌های اقتصادی و امنیتی طولانی مدت را به چالش بکشد.

از بسیاری جهات، ارمنستان، تحت رهبری پاشینیان، به «نقطه بی بازگشت» در رابطه با CSTO رسیده است. در گذشته، آلن سیمونیان، رئیس پارلمان ارمنستان، این اتحاد را “تفنگی که شلیک نمی‌کند” نامیده بود (موسسه گزارش جنگ و صلح، ۲۶ سپتامبر ۲۰۲۲؛ اخبار ملی، ۱۳ اکتبر ۲۰۲۲). ارمنستان اکنون راهی را طی می‌کند که آذربایجان و گرجستان دو دهه پیش در سال ۱۹۹۹ از پیمان پیمان امنیت جمعی خارج شدند. اگر ایروان از این تصمیم پیروی کند، تعداد اعضای آن به ۵ کشور – روسیه، بلاروس، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان- کاهش می‌یابد. تصمیم به توقف مشارکت ارمنستان منجر به بسته شدن و خروج نیروهای روسی از دو پایگاه نظامی در ایروان و گیومری خواهد شد. با خروج رسمی ارمنستان، سازمان پیمان امنیت جمعی کنترل قفقاز جنوبی را از دست خواهد داد و روسیه هیچ پایگاه نظامی دیگری در این منطقه خارج از اراضی اشغالی آبخازیا و اوستیای جنوبی نخواهد داشت.

گام بعدی ایروان پس از خروج از CSTO همچنان نامشخص است. ارمنستان تنها کشور قفقاز جنوبی است که عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) به رهبری روسیه است. اگر ارمنستان بخواهد به طور کامل از روسیه جدا شود، موانع متعددی برای استقلال اقتصادی خواهد داشت. بخش‌های مهم اقتصاد ارمنستان، مانند برق، گاز، مخابرات و حمل‌ونقل راه‌آهن در سال ۲۰۰۳ برای پرداخت بدهی ۱۰۰ میلیون دلاری ایروان به مسکو به روسیه واگذار شد (اوراسیانت، ۷ مه ۲۰۰۳). در سال‌های پس از آن، ارمنستان به‌طور فزاینده‌ای برای نیازهای اقتصادی خود به روسیه وابسته شد و این امر باعث افزایش نفوذ سیاسی مسکو شد. به عنوان مثال، در سپتامبر ۲۰۱۳، به دلیل فشار روسیه، از جمله تهدید به لغو ضمانت های امنیتی و افزایش قیمت گاز، سرژ سرکیسیان، رئیس جمهور وقت ارمنستان، تصمیم گرفت به جای امضای توافقنامه ارتباط با اتحادیه اروپا، به EAEU بپیوندد. گریگوریان این رویداد را “پیوستن در سایه تفنگ” توصیف کرد (استراتژی بزرگ پوتین: اتحادیه اوراسیا و نارضایتی های آن، ۲۰۱۴). بر اساس این سابقه، روسیه ممکن است تلاش کند ارمنستان را با اهرم فشار گاز مجبور به ماندن در سازمان پیمان امنیت جمعی کند.

به نظر می رسد دولت پاشینیان نیز در تلاش است تا با عادی سازی روابط با آذربایجان و ترکیه به انزوای ژئوپلیتیکی و اقتصادی ارمنستان پایان دهد. از دیدگاه دولت پاشینیان، این عادی‌سازی می‌تواند به ارمنستان اجازه دهد تا با ایجاد مسیرهایی برای ترانزیت و انتقال انرژی با ترکیه و آذربایجان، وابستگی اقتصادی خود به روسیه را کاهش دهد و همچنین فرصت‌هایی را برای پروژه‌های اقتصادی مشترک با هر دو کشور باز کند. در این شرایط، گاز وارداتی از آذربایجان و ایران می‌تواند جایگزین بخشی از گاز صادراتی روسیه به ارمنستان شود (آزاتوتیون، ۲۵ آوریل).

پاشینیان هنوز برای خروج رسمی از سازمان پیمان امنیت جمعی نیاز به غلبه بر چالش‌های سیاسی داخلی دارد. با این حال، در صورت موفقیت، مشخص نیست که ایروان به عنوان جایگزین روسیه به سراغ کدام شریک خواهد رفت. گزینه‌های فعلی از فرانسه و ایالات متحده گرفته تا ایران و هند را شامل می‌شود. به نظر می‌رسد فرانسه بیشترین تمایل را برای ایفای چنین نقشی دارد که از حمایت ایالات متحده برخوردار است. توافق‌نامه‌های دفاعی و نظامی اخیر بین ارمنستان و فرانسه می‌تواند نشانه‌ای از تغییر جهت‌گیری سیاست خارجی این کشور به سمت غرب باشد.

ایران می تواند جایگزین قابل اعتماد و پایداری برای ارمنستان باشد. اگرچه تهران تضعیف روابط ارمنستان با روسیه و خروج احتمالی از CSTO را نامطلوب می‌داند، زیرا چنین اقداماتی ممکن است به تضعیف اتحاد نانوشته ایران، ارمنستان و روسیه و افزایش نفوذ غرب و ناتو در قفقاز جنوبی کمک کند. این تغییرات به شدت توازن قوا در قفقاز جنوبی را به ضرر ایران و روسیه و به نفع آذربایجان، ترکیه و غرب تغییر خواهد داد.

در این شرایط اگر ارمنستان از CSTO خارج شود، ایران تلاش خواهد کرد روابط نزدیک خود را با تنها همسایه مسیحی خود حفظ کند. حفظ مرز ۴۰ کیلومتری (۲۵ مایلی) با ارمنستان یک اولویت استراتژیک برای ایران است که مخالفت آشکار با کریدور زنگزور نمونه بارز آن در سال‌های اخیر است. در طول سه دهه گذشته مرزبانان روسیه مسئولیت امنیت این مرز را بر عهده داشتند. اگر این نیروها از ارمنستان خارج شوند، ایران ترجیح می‌دهد نیروی خارجی دیگری جایگزین آنها نشود و مرزبانان ارمنی در این مرز مستقر شوند.

هند و ارمنستان در سال‌های اخیر همکاری های نظامی و دفاعی خود را گسترش داده‌اند. با این حال، بعید است هند جایگزین مناسبی برای روسیه باشد، زیرا دهلی نو روابط نزدیکی با مسکو دارد. هند همچنین در کریدور بین‌المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) با ایران، آذربایجان و روسیه مشارکت دارد و دهلی نو امیدوار است رویکرد نسبتاً متعادل‌تری را در قفقاز جنوبی اتخاذ کند. علاوه بر این، همکاری‌های سه جانبه بین ارمنستان، ایران و هند به جای «تعادل سخت» (نظامی-امنیتی) در برابر روابط سه‌جانبه آذربایجان، ترکیه و پاکستان در منطقه، بر «توازن نرم» (ترانزیت اقتصادی) متمرکز است.

دور شدن راهبردی ارمنستان از روسیه به معنای تغییر موضع ژئوپلیتیکی آن است که به دنبال خودمختاری بیشتر، همسویی و همکاری با قدرت‌های منطقه‌ای و غرب است. تصمیم ایروان برای خروج از پیمان امنیت جمعی، در صورت اجرا، یک تغییر پارادایم نه تنها برای این کشور بلکه برای قفقاز جنوبی است. این امر می‌تواند اساساً آرایش نیروهای سیاسی و توازن قوا در منطقه را تغییر دهد و به طور بالقوه نفوذ روسیه را کاهش دهد و در عین حال نقش آذربایجان، ترکیه و غرب را تقویت کند.

پایان/