تفاوت آثار تاریخی با سایر مستحدثات در این است که اگر اینها آسیب ببینند، دیگر امکان نوسازی وجود ندارد و ارزش هنری، تاریخی و فرهنگی از بین خواهد رفت. بنابراین، دربارۀ این اماکن منحصربه‌فرد که گویای تاریخ سرزمینمان است، باید بسیار حساس‌تر رفتار شود.

مطالعات و بررسی‌های انجام‌شده از سوی تیم ما نشان می‌دهد فرونشست زمین هم در حیطۀ بافتی، هم در حیطۀ آثار، این نمادهای فرهنگی ما را تحت‌تأثیر جدی قرار داده‌ است. به‌طوری‌که در بافت‌های تاریخی شهری (براساس آمار شرکت بازآفرینی شهری) از مساحت حدود ۳۱ هزار هکتاری بافت‌های تاریخی شهری، نزدیک به ۵۲ درصد از بافت‌های تاریخی ما در پهنه‌های فرونشستی هستند و به‌ترتیب استان‌های خراسان‌رضوی، اصفهان، یزد، کرمان و فارس در اولویت بررسی قرار دارند. دربارۀ سایت‌های تاریخی که ثبت‌شدۀ جهانی هستند (براساس آمار پژوهشگاه میراث‌فرهنگی) از حدود ۶۳ سایت ثبت‌شدۀ جهانی، ۲۷ سایت در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند.

ما در چند سایت به‌صورت ارزیابی‌های میدانی وارد شدیم که مهمترین آنها به‌ترتیب «تخت جمشید» و «نقش رستم» در استان فارس و «میدان نقش جهان» در استان اصفهان بور. متأسفانه، تخریب فرونشستی در این آثار یا محوطۀ اطرافشان دیده شد؛ به‌طوری که شکاف و ترک‌های فرونشستی در محدودۀ «تخت جمشید» و در پای «نقش رستم» به وضوح مشاهده می‌شود. ترک‌خوردگی‌ها در کاشی‌کاری‌های «مسجد جامع اصفهان» نیز نمونۀ دیگر است. این موضوع به‌صورت گزارش اولیه تهیه و پیشنهاد داده شد که تاکنون برای جلوگیری از گسترش این شکاف‌ها، اقدام عملی صورت نگرفته است.

این پدیده مانند زمین‌لرزه نیست که یکباره رخ دهد و تمام شود و بیم آن می‌رود که با استمرار آن به مرحله‌ای برسد که دیگر نتوان اقدامی انجام داد. این هشدار را به همۀ مسئولان کشور و به‌ویژه در وزارت میراث‌فرهنگی می‌دهیم که زمان زیادی برای اقدامات کنترلی وجود ندارد.

دراین‌باره چندین کشور آزمون و تجربیات موفقی داشته‌اند که یک نمونۀ آن در محدودۀ دشت توکیو در ژاپن است. در سال ۱۹۶۵ در این محدوده، فرونشست زمین ۱۲ سانتی‌متر اندازه‌گیری شد که با تدابیر صورت‌گرفته فرونشست زمین در این ناحیه صفر شده است. ازهمین‌رو، هشدار ما برای ایجاد اضطراب و ترس نیست؛ بلکه می‌توان اقداماتی را ترتیب داد که این پدیده کنترل شود.

درخصوص میراث تاریخی مواردی را که می‌توان اکنون و با کوچکترین هزینه و با تصویب و ابلاغ در هیأت دولت انجام داد، مشخص کرده‌ایم که این موارد در رابطه با کنترل خطر و کاهش آسیب‌پذیری المان‌ها هستند:

باید در محدودۀ اطراف آثار تاریخی حریم تعیین شود که در این حریم اجازۀ حفر چاه و بهره‌برداری بیش‌تر از آب‌های زیرزمینی داده نشود. ازآنجاکه آثار تاریخی ما به‌ویژه آنهایی که ثبت جهانی شده‌اند، تعدادشان زیاد نیست این عمل با یک مصوبه از سوی وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی از طرف هیأت دولت، قابل اجرا است. اندازه‌گیری دقیق فرونشست زمین در این سایت‌ها، مورد دیگر است.

پیشنهاد داده‌ایم که ایستگاه مستقلی برای سایت‌های میراث‌فرهنگی باتوجه‌به اهمیت آنها، تأسیس شود. از اقدامات دیگری که در ۱۵ بند آن را به مسئولان میراث‌فرهنگی پیشنهاد دادیم، الزامی‌کردن برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای شناسایی فرونشست در این سایت‌ها بود. الزامی‌شدن کشت محصولات کم‌آب‌بر در حریم آثار تاریخی، تغییر شیوۀ آبیاری و ممنوعیت استقرار صنایع آب‌بر در حریم پهنه‌های فرونشستی از پیشنهادهای دیگر است.

موضوع بعدی حفر چاه‌های جذبی در سایت‌های میراث‌فرهنگی است به‌صورتی‌که آب‌های سطحی به آبخوان‌های اطراف سایت‌های میراث‌فرهنگی نفوذ کند و از افت چشمگیر آب‌های زیرزمینی جلوگیری شود.

@payamema

* عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی

پایان/