به گزارش تحریریه، ژوئن سال ۲۰۲۱ پژوهشی از سوی ۶ تن از کارشناسان و استادان ترکیه ای، آلمانی و یک محقق ژئوفیزیک ایرانی به نام «محمدرضا جمال ریحانی» انجام شد که در آن به تاثیر سیاست سدسازی بی حساب و کتاب، پرتعداد و ضربتی از سوی دولت «رجب طیب اردوغان» پرداخت اما رسانه ها و افکارعمومی و مقامات در آنکارا به نتایج این بررسی علمی توجهی نکردند و در نهایت فاجعه هفته گذشته به وقوع پیوست.

به نظر می رسد همان اتفاقی که در دهه ۱۹۹۰ موجب قدرت گیری حزب عدالت و توسعه و اردوغان شد اکنون موجب نابودی گذشته و آینده سیاسی وی خواهد شد و ترکیه را سال ها از مسیر روبه رشد آن دور می کند.

در این مقاله پژوهشی تصریح شده است که لرزه خیزی ناشی از مخازن سدها در طول ساخت و ساز، آبگیری و پر شدن آن چرخه ای تکرار شده و قابل مشاهده در سرتاسر جهان بوده است. در ترکیه، تعداد سدها در دهه گذشته به طور قابل توجهی افزایش یافته است، و در مهمترین پروژه سد آتاتورک به عنوان بزرگترین سد ترکیه با ظرفیت کل آب ۴۸.۷ میلیارد متر مکعب به بهره برداری رسید.

اگرچه پس از راه اندازی سدها شبکه مونیتورینگ بهبود یافت اما با توجه به زمین لرزه های بزرگی که در منطقه رخ داده به نظر می رسد نرخ لرزه خیزی محلی به طور قابل توجهی پس از پر شدن مخزن سدها افزایش یافته است. در چند سال اخیر دو زمین لرزه مخرب به بزرگی ۵.۵ و ۵.۱ مگاوات به ترتیب در سال های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ در شهر سامسات در نزدیکی مخزن آتاتورک رخ داده است.

پژوهشگران فوق در این مطالعه، تکامل مکانی-زمانی لرزه‌خیزی و ویژگی‌ های منبع آن را در رابطه با تغییرات زمانی سطح آب و تنش‌های ناشی از بارگذاری سطحی و انتشار فشار منفذی مورد بررسی قرار داده اند. آن ها دریافتند که سطح آب و نرخ لرزه خیزی رابطه مستقیم دارند که با اثر تثبیت تنش ناشی از گرانش تحمیل شده توسط بارگذاری آب بر روی گسل‌های محلی قابل تفسیر است.

از سوی دیگر در این تحقیق مشخص شد که تنش مؤثر کلی در ناحیه لرزه‌زا در طول دهه‌ها به دلیل انتشار فشار منفذی افزایش یافته که لرزه‌خیزی زمینه ای فزاینده سال‌های اخیر را هم توضیح می ‌دهد.

از ابتدای قرن گذشته زمین لرزه های زیادی مرتبط با فعالیت های انسانی گزارش شده است و تعداد موارد زلزله به دلیل گسترش عملیات های بشری مانند تولید گاز و نفت، تزریق فاضلاب، استخراج معادن، عملیات زمین گرمایی، انسداد مسیر آب و ... افزایش یافته است.

این گزارش سپس به بیان ده ها نمونه مختلف از تاثیر اقدامات انسانی بر وقوع زلزله در سرتاسر جهان از اوکلاهما تا ایتالیا و اسپانیا و کره جنوبی و غیر پرداخته است. بسیاری از موارد گزارش شده ناشی از فعالیت های مرتبط با انسان در مطالعات مک گار و همکاران ۲۰۰۲؛ دیویس و همکاران ۲۰۱۳؛ الزورث ۲۰۱۳ و فولگر و همکاران در سال ۲۰۱۸ اعلام و گردآوری شده است.

در مورد لرزه خیزی تحریک شده، میدان تنش نقش مهم تری ایفا می کند و فعالیت های انسانی تنها مسئول هسته زایی زلزله هستند، در حالی که تکامل گسیختگی توسط تنش های زمینه ای مدیریت می شود. حتی ممکن است زمین لرزه های بزرگ تنها با تحریک اغتشاشات کوچک در نزدیکی نقطه هسته ایجاد شود.

پژوهشگران فوق در مطالعه خود از اصطلاح لرزه خیزی ناشی از مخزن (RTS) برای زمین لرزه هایی استفاده کرده اند که در نزدیکی سد آتاتورک رخ داده بودند، زیرا این منطقه بین گسل های تکتونیکی فعال قرار دارد و احتمالاً تنش های زمین ساختی پس زمینه ای در اندازه و بزرگی لرزه ها نقش دارند.

تفسیر دوسویه از تکامل زمانی سطح آب و نرخ لرزه خیزی برای شناسایی لرزه خیزی شبیه سازی شده توسط عملیات مخزن آب و درک تکامل مکانی-زمانی آن بسیار مهم است. سطح آب و نرخ لرزه‌خیزی از طریق یک روش خوشه‌بندی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند و با استفاده از مجموعه داده‌های بیشتر، رابطه ای مستقیم واضح بین سطح آب و لرزه‌خیزی نشان داده شد.

با مقایسه زمین لرزه های بین سال های ۱۹۹۲ و ۲۰۰۹ با اطلاعات سطح آب این الگو به دست آمد اما برخی تحقیقات در سال ۲۰۱۹ مدعی شدند که هیچ شواهدی مبنی بر ارتباط بین سنگینی آب و فعالیت زلزله پیدا نکردند که ممکن است ناشی از این واقعیت باشد که آنها لرزه‌خیزی و سطح آب را فقط برای دوره‌های کوتاه، مانند توالی‌های سه ماهه در سال های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۷ مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند.

مطالعه فوق به ارتباط بین محفوظ شدن مخزن و لرزه‌خیزی ایجاد شده را در یک دوره داده طولانی‌تر نشان داده است. از سوی دیگر، مشخص شد که انتشار فشار منفذی تنش مؤثر را با گذشت زمان افزایش می‌دهد، که منجر به تنش‌های کل مثبت و بی‌ثباتی گسل می‌شود که همین مورد لرزه‌خیزی در مجاورت گسل سمسات را توضیح می‌دهد که در آن دو مورد از بزرگ‌ترین رویدادهای زلزله ای در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ رخ داده‌اند.

در بخش نتیجه گیری این پژوهش علمی مبسوط تاکید شده است که ۲ زمین لرزه مخرب پیشین که با بزرگی ۵.۵ و ۵.۱ مگاواتی در سال های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ در مجاورت مخزن سد آتاتورک رخ دادند، این سوال را ایجاد کردند که آیا زلزله ها با تحریک عملیات بارگیری آب ایجاد شده اند؟

بررسی های پژوهشگران ثابت کرد که نرخ لرزه خیزی محلی پس از ساخت این سد و آبگیری آن، که در سال ۱۹۹۰ آغاز شد، به طور قابل توجهی افزایش یافته است. همچنین محاسبات تنش نشان داد تشدید اثر تثبیت بار آب، انتشار فشار منفذی و همچنین کاهش قابل‌توجه b-value که با گذشت زمان پس از عملیات آبگیری رخ داد نشان‌دهنده افزایش تدریجی تنش‌های مؤثر به دلیل افزایش فشار منفذی بوده است.

تجزیه و تحلیل این پژوهش شواهد مستحکمی دارد که نشان می‌دهد که لرزه‌خیزی رخ داده تا قبل از زلزله های مهیب هفته گذشته، بر اساس داده‌های متشکل از لرزه‌خیزی، مکانیسم‌های منبع و اطلاعات بلندمدت سطح آب (۲۰۰۲-۲۰۲۰) که قبلاً در نظر گرفته نشده است، به وسیله انسداد به وجود آمده در مخزن سد آتاتورک ایجاد شد.

این پژوهش که در سال ۲۰۲۱ (حدود یک سال و نیم قبل) منتشر شد نشان داد که چگونه تحلیل دقیق شاخص های لرزه‌خیزی، برآورد تنش و رویکردهای آماری به تشخیص و درک بهتر لرزه‌خیزی ناشی از مخزن و خطر لرزه ای در نزدیکی سد آتاتورک در ترکیه فراهم کرد اما متاسفانه لجبازی های سیاسی و انجام کارهای پوپولیستی از سوی یک رهبر عوام فریب یعنی اردوغان و تلاش برای اعمال فشار بر همسایگان به ویژه عراق در راستای سیاست عثمانی گرایی، موجب شد که ده ها هزار انسان بیگناه به خاطر خودخواهی و کج فهمی یک سیاستمدار جان خود را از دست بدهند. این سیاست نسنجیده اردوغان کشور ترکیه را هم که با بحران اقتصادی و بدهی خارجی هنگفت دست به گریبان است در ورطه بحران بزرگ دیگری قرار داده است.

متن کامل این مقاله به زبان انگلیسی در آدرس زیر قابل مشاهده است:

https://www.frontiersin.org/articles/۱۰.۳۳۸۹/feart.۲۰۲۱.۶۶۳۳۸۵/full

پایان/