به گزارش تحریریه، در سال ۲۰۲۱ و زمانی که کارگران ساختمانی در فنلاند شروع به تخریب مجموعه‌ای از سدها روی رودخانه هیتولانیوکی در این کشور کردند، از مشاهده دسته‌ای ماهی سالمون بسیار شگفت‌زده شدند، این ماهی‌ها که بخشی از آخرین جمعیت وحشی سالمون در این کشور بودند، پس از سال‌ها غیبت درحال بازگشت به رودخانه بودند.

خبرگزای تسنیم درخصوص این تجربه نوشت، پائولینا لوهی؛ بوم‌شناس مؤسسه منابع طبیعی فنلاند می‌گوید: فقط ماهی‌های بالغ نبودند، بلکه تعداد زیادی بچه‌ماهی هم وجود داشتند. آن‌ها قبلاً در پایین‌دست رودخانه تخم‌ریزی کرده بودند، وقتی دیدم این محوطه پس از برداشتن سد چگونه است، اشک در چشمانم حلقه زد.

رودخانه هیتولانیوکی یکی از مسیرهای اصلی مهاجرت ماهی سالمون آب شیرین از دریاچه لادوگا در روسیه به فنلاند بود، اما بین سال‌های ۱۹۱۱ تا ۱۹۲۵، ساخت سه سد برای تأمین انرژی برق‌آبی، موانعی را بین سالمون‌ها و مکان تخم‌ریزی آنها ایجاد کرد. سالمون و ماهی‌های دیگر مانند قزل‌آلای خال‌سرخ در سمت فنلاند رودخانه گیر افتاده بودند و به‌مدت ۱۰۰ سال منزوی بودند، اگرچه، امروزه با تخریب سدها آب دوباره آزادانه میان نهرهای پرشیب تازه‌ای که درختان بلند آن‌ها را احاطه کرده‌اند، جریان پیدا کرده است.

در سال ۲۰۲۱ پس از مرحله نخست تخریب سد، پنج لانه تخم‌ریزی مشاهده شد. در پاییز سال ۲۰۲۲، یعنی یک سال بعد، تعداد بچه‌ماهی‌ها به رکورد ۲۰۰ ماهی در ۰.۴ هکتار رسید. وقتی در دسامبر ۲۰۲۳ تخریب سد ریتاکوسکی به پایان رسید، آن‌ها به‌سمت قسمت‌های بالای رودخانه و شاخه‌های آن راه پیدا کردند.

برچیدن سد نتیجه ده‌ها سال تلاشی بود که نه‌تنها سلامت رودخانه، بلکه شرایط اقتصادی را نیز درنظر می‌گرفت. نتیجه‌ ارزیابی‌ها این بود که تولید برق آنها دیگر برای صاحبان نیروگاه سودی ندارد؛ خصوصاً وقتی هزینه‌های نگهداری و حفاظت‌های زیست‌محیطی اجباری مانند ساخت گذرگاه‌های ماهی درنظر گرفته می‌شد، بنابراین، سدها فروخته و تخریب شدند.

تلاش‌های اروپا از تلاش برای برچیدن سدها از اقدامی مشابه در ایالات متحده الهام گرفته است. نخستین تخریب سد در ایالات متحده مربوط به حذف سد ادواردز روی رودخانه کنبک در سال ۱۹۹۹ بود، این سد در سال ۱۹۳۷ ساخته شده بود و وقتی مجوز مالک آن در سال ۱۹۹۷ منقضی شد، کمیسیون تنظیم مقررات انرژی فدرال آن را تمدید نکرد و برای نخستین‌بار مزیت‌های اکولوژیکی رودخانه را در اولویت قرار داد. امروزه نزدیک به ۲ هزار سد از روی رودخانه‌های ایالات متحده برچیده شده‌اند.

اتصال رودخانه‌ها همچنین موضوع اصلی در قانون احیای طبیعت کمیسیون اروپا است: در نوامبر سال ۲۰۲۳ کشورهای اروپایی به توافق موقتی دست یافتند که شامل تعهد برای حذف موانع ساخت بشر برای رسیدن به هدف ۲۵ هزار کیلومتر رودخانه با جریان آزاد تا سال ۲۰۳۰ بود. این قانون ۲۷ فوریه توسط پارلمان اروپا تصویب شد.

تخریب سد در اروپا محدود به رودخانه هیتولانیوکی فنلاند نیست بلکه در سراسر اروپا، بسیاری از سدها درحال نزدیک‌شدن به پایان عمر عملیاتی خود هستند یا هزینه‌های نگهداری آنها بیش از مزیت‌هایی است که ارائه می‌کنند. دانشمندان می‌گویند فقط سدهای بزرگ نیستند که جلوی جریان آب را می‌گیرند بلکه میلیون‌ها مانع کوچک نیز جلوی رودخانه‌های اروپا را گرفته‌اند و تا همین اواخر ارزیابی جامعی از شدت قطعه‌قطعه شدن رودخانه‌ها در اروپا وجود نداشت.

تهدید ۴۵درصد از گونه‌های درحال انقراض جهان توسط سدها

رودخانه‌ها در مناطق مختلف اروپا و ایالات متحده قرن‌ها است در نتیجه ایجاد موانع مختلف ازجمله سدها به‌شدت تغییر کرده‌اند. براساس برآوردهای پژوهشگران، فقط حدود یک‌سوم از رودخانه‌های جهان با طول بیش از یکهزار کیلومتر، همچنان در کل مسیر خود جریان آزاد دارند.

موانعِ روی رودخانه‌ها نه‌تنها موجب نابودی تنوع زیستی می‌شوند و ماهی‌ها و میکروارگانیسم‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، بلکه همچنین مانع از جریان مواد مغذی و رسوبات به پایین‌دست می‌شوند و ماهی‌گیری و معیشت وابسته به آن‌ها را مختل می‌کنند. ازآن‌جایی که سدها رسوبات را پشت خود به دام می‌اندازند، آب پایین‌دست قدرت فرسایشی بالایی دارد، علاوه‌براین، موانع سطح آب رودخانه‌ها را تغییر می‌دهند و روی پرشدن سفره‌های آب زیرزمینی تأثیر دارند.

ملیسا فولی، مدیر علمی برنامه چشم‌انداز انعطاف‌پذیری در مؤسسه پای رود سان فرانسیسکو در توضیح این موارد می‌گوید: از دست دادن ارتباط بین رودخانه‌ها که به آب، موجودات زنده و رسوبات اجازه می‌دهد در حوضه آبریز حرکت کنند، داینامیک (پویایی) و رژیم دمایی و همچنین پویایی مواد مغذی را تغییر می‌دهد.

سدها همچنین موانعی را برای گونه‌هایی ایجاد می‌کنند که برای تولیدمثل مهاجرت می‌کنند. طبق آخرین به‌روزرسانی لیست قرمز گونه‌های در معرض خطر سازمان جهانی حفاظت از منابع طبیعی، ۲۵ درصد از گونه‌های ماهی‌های آب شیرین جهان درمعرض خطر انقراض قرار دارند و ۴۵ درصد از گونه‌های تهدیدشده جهان تحت‌ تأثیر منفی سدها و بهره‌برداری از آب قرار گرفته‌اند.

همچنین پژوهش‌ها نشان می‌دهند تکه‌تکه شدن رودخانه‌ها یکی از پنج عامل اصلی مؤثر در کاهش تنوع زیستی است.

پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد حداقل ۱٫۲ میلیون مانع درون جریان رودخانه‌ها در ۳۶ کشور اروپا وجود دارد که ارتفاع حدود ۶۸ درصد آن‌ها کمتر از دو متر است.

در این رابطه، کارلوس گارسیا دی لینیز؛ استاد دانشگاه سوانسی می‌گوید: «حتی موانع ۲۰سانتی‌متری هم می‌توانند حرکت برخی از موجودات را تحت‌ تأثیر قرار دهند یا به تأخیر بیندازند.»

زمانی که صحبت از برداشتن سد یا موانع دیگر به میان می‌آید، عوامل متعددی از مجوز گرفته تا قوانین و بودجه کارهای مهندسی و امکان‌سنجی باید درنظر گرفته شود، با این‌ حال، به‌گزارش مؤسسه Dam Removal Europe، حدود ۱۵۰ هزار مانع میان‌جریانی اروپا مانند سدها، ازکارافتاده تلقی می‌شوند.

این گزارش می‌افزاید؛ سدهای قدیمی به نگهداری و تعمیر بیشتری نیاز دارند و بیشتر درمعرض خطر ریزش قرار دارند، علاوه‌براین، افزایش رویدادهای آب‌وهوایی شدید مانند بارندگی سنگین نیز ممکن است خطر سرریز آب را افزایش دهد. نمونه‌های زیادی از سدهای قدیمی و نزدیک پایان عمر در اروپا وجود دارد که هزینه‌های نگهداری آن‌ها بیشتر از مزایای تولید انرژی‌شان است.

حذف ۳۲۵ سد در اروپا تنها در سال ۲۰۲۲

درنتیجه‌ این پژوهش‌ها، جنبش حذف سدهای اروپا به حداقل ۳۲۵ حذف در سال ۲۰۲۲ دست یافته است که ۳۶ درصد بیشتر از سال گذشته بوده است. اسپانیا که در آن رودخانه‌ها جزء اموال عمومی هستند، با ۱۳۳ مورد حذف سد در سال ۲۰۲۲ پیشتاز برچیدن سدها در اروپاست و پس از آن سوئد و فرانسه قرار دارند.

پژوهشگران تأکید دارند که پرداخت به این موضوع که سدها تأثیر مخربی بر اکوسیستم دارند، به‌معنای انکار مزیت‌های نیروگاه‌های برق‌آبی در تأمین انرژی نیست؛ در این خصوص گارسیا دی لینیز توضیح می‌دهد: مطمئناً هیچ کسی تخریب سدهای درحال استفاده را پیشنهاد نمی‌کند. ما سدهایی ازکارافتاده را هدف قرار می‌دهیم که دیگر خدماتی به جامعه ارائه نمی‌کنند، با رسوبات پر شده‌اند و خطرناک هم هستند.

چگونه یک سد تخریب می‌شود؟

سدها اغلب با انفجار و فوران ناگهانی آب متلاشی نمی‌شوند، به‌عوض، فرایند حذف سد کاری مهندسی با برنامه‌ریزی دقیق است. در رودخانه هیتولانیوکی بولدوزرها به‌تدریج دیواره‌های بتنی را کندند و اجازه دادند آب به‌آرامی خارج شود.

گاهی زمانی که امکان حذف سد وجود نداشته باشد، سد به گذرگاه ماهی مجهز می‌شود. گرچه این اقدام برای برخی از ماهی‌ها مفید است، بسیاری از گونه‌ها از آن سودی نمی‌برند و این کار به پویایی و جریان رسوبات رودخانه کمکی نمی‌کند.

ازآن‌جایی که حذف سد می‌تواند پرهزینه باشد، پژوهشگران پیشنهاد می‌کنند بهتر است روی موانع کوچک تمرکز شود و مواردی در اولویت قرار گیرند که موجب بیشترین افزایش در اتصال میان رودخانه‌ها می‌شوند.

فقط عناصر فیزیکی برداشت سد نیست که باید به‌دقت مدیریت شود، اطلاع‌رسانی درمورد علت حذف سد نیز در موفقیت پروژه نقش دارد، زیرا مردم محلی ممکن است به مناظری که سدها ایجاد می‌کنند، به‌شدت وابسته باشند.

یک بام و دو هوای حذف یا ساخت سد جدید

درحالی‌که اروپا و ایالات متحده نشان می‌دهند حذف موانع می‌تواند گزینه مناسبی برای بازگرداندن اتصال رودخانه‌ها باشد، هنوز راه طولانی در پیش است چرا که همزمان تعداد زیادی پروژه سدسازی تعریف شده است. پژوهشگران درمورد چشم‌انداز ساخت سدهای جدید روی رودخانه‌های بزرگی مانند آمازون، کنگو و حوضه مِکونگ نگران هستند و نگرانی‌های مشابهی درمورد بالکان نیز وجود دارد که در آنجا طرح‌هایی برای ساخت نیروگاه‌های برق‌آبی کوچکی وجود دارد که درمجموع نسبت به یک نیروگاه بزرگ‌تر انرژی کمتری تولید می‌کنند.

بی‌بی‌سی نوشت، پژوهشگران می‌گویند اگر سدهای برق‌آبی کوچک و کمترکارآمدی در مناطق دیگر جهان ساخته شود، برداشتن موانع اروپا منطقی نخواهد بود. سدهای کوچک برق زیادی تولید نمی‌کنند و همچنان خسارت زیادی به‌بار می‌آورند.

پایان/