رودخانه هیرمند به عنوان منبع اصلی تامین آب تالاب های بین المللی هامون و حوزه سیستان از رشته کوههای بابا افغانستان سرچشمه گرفته و پس از عبور از افغانستان و تشکیل مرز مشترک دو کشور ایران و افغانستان وارد تالاب های بین المللی هامون می شوند. (شکل شماره ۱)

تالاب های بین المللی هامون از سه تالاب ۱- هامون پوزک (تقریباً واقع در افغانستان) ۲- هامون سابوری/صابری (مشترک بین دو کشور ایران و افغانستان) 
۳- هامون هیرمند (واقع در ایران) تشکیل شده است.

سیستم طبیعی این سه تالاب به این شکل است که به ترتیب آب پس از ورود به هامون پوزک و تغذیه آن، به سمت تا سابوری جریان پیدا می‌کند و پس از تکمیل آبگیری این تالاب آب از هامون سابوری وارد دریاچه هامون هیرمند در ایران می شود.

به جز رودخانه هیرمند، شهرهای خاش رود، هاروت رود، فراه رود، شور رود، حسین آباد و نهبندان، سایر تامین کننده منابع آبی و نیاز زیست‌ محیطی تالاب های بین المللی هامون هستند که در این بین رودخانه فراه رود پس از رودخانه هیرمند، دومین سرشاخه مهم و پر آب حوضه آبریز هیرمند است که آب آن به سوی تالاب سابوری (مشترک بین دو کشور ایران و افغانستان) جریان دارد.

 شکل شماره ۱: حوزه هیرمند و تالاب‌های بین‌المللی هامون و بخشی از طرح های سازهای افغانستان (بهمن ۱۴۰۰)

در سالهای گذشته دولت مردان ایران با توجیه جلوگیری از قاچاق سوخت در امتداد مرز مشترک دو کشور( خط قرمز رنگ در تصویر شماره ۲)،  اقدام به ایجاد یک خاک بزرگ (خطوط آبی تیره رنگ در تصویر شماره ۲) داخل تالاب هامون سابوری کرده‌اند. این خاکریز های دست ساز که با توجیه مقابله با ناامنی و مبارزه با قاچاق ایجاد شده اند، درست روی خط مرزی و در وسط تالاب هامون سابوری احداث شده اند. همانطور که در تصویر هوایی شماره ۲ کاملاً مشهود است این موانع دست ساز احداث شده توسط ایران، مانع و سد بسیار جدی برای ورود آب از افغانستان است. 

همانطور که قبلاً نیز اشاره شد یکی از منابع اصلی تغذیه کننده و تامین کننده آب در تالاب سابوری رودخانه فراه رود_دومین سرشاخه پرآب حوضه آبریز هیرمند_ است، در سالهای گذشته به ویژه در مواقع سیلابی به کرات آب وارد هامون سابوری شده و با برخورد به خاکریز ساخت ایران به داخل خاک افغانستان بر می گشت و مانع رسیدن آب به داخل ایران و همچنین تالاب هامون هیرمند می شد. به بیان ساده ایران با احداث خاکریز هایی که خودش ایجاد کرده است مانع اصلی رسیدن آب فراه رود به تالاب های سابوری و هیرمند واقع در ایران می شد.

به دلیل جلوگیری و کاهش تبخیر به شدت زیاد در منطقه ایران در قبل و پس از انقلاب اقدام به بهره برداری از گودال های طبیعی به نام چاه نیمه ها (شکل ۱ و ۲)  که «حقابه قانونی شرب و کشاورزی» خود از رودخانه هیرمند را در آنجا ذخیره کند. درصورت تکمیل ظرفیت این چاه نیمه ها، آب موجود می تواند نیازهای شرب و کشاورزی منطقه را طبق معاهده تامین کند. 

مقایسه و میزان آب برگشت خورده در پشت خط مرزی و خاکریزها با میزان آب ذخیره شده در چاه نیمه ها (مخازن طبیعی نگهداری آب شرب و کشاورزی منطقه سیستان) به خوبی گواه این مطلب است که به دلیل احداث خاکریز توسط ایران چه میزان از حجم آب قابل استفاده و بهره برداری ورودی از افغانستان وارد کشور نشده و به افغانستان بر می گردد. اگر این آب به طور طبیعی وارد ایران شود پس از سیراب کردن بخش ایرانی تالاب هامون سابوری می‌تواند هامون هیرمند ایران را نیز تغذیه و سیراب کند.

 شکل شماره ۲: موانع احداث شده توسط ایران بر روی مرز و عدم امکان ورود آب به داخل ایران (بهمن ۱۴۰۰)

 همچنین با تکمیل آبگیری هامون سابوری و هیرمند در ایران و با توجه به شرایط طبیعی منطقه علاوه بر کاهش کانون‌های گرد و غبار در منطقه سیستان به سرعت شاهد رشد نیزارهای طبیعی در تالاب خواهیم بود که این نیزارها همزمان می تواند برای خوراک دام اهالی سیستان مورد استفاده قرار گیرد.

 همچنین استفاده از این نیزارها برای مشاغل و معیشت های موازی در منطقه بسیار مهم است از طرفی خود یک عامل کاهش تبخیر آب و در نتیجه ماندگاری معیشتی و اقتصادی و همچنین کاهش گرد و غبار خواهد بود.

 از سوی دیگر با تکمیل و بهره برداری از سد کمال خان دولت افغانستان اقدام به انحراف و تغییر مسیر طبیعی و قانونی رودخانه هیرمند ( قرمز رنگ در تصویر شماره ۱)  به سمت بیابان های گودزره (فلش مشکی رنگ در تصویر شماره ۱)  کرده است که این اقدام هم از نظر حقوقی و هم از نظر عرفی و بین المللی نقض صریح اصول و قواعد عرفی بین المللی است.

 بیان آنچه در بالا به آن اشاره شد و نجات سیستان در آن نهفته است، نافی پیگیری دیپلماسی آبی مبتنی بر پایبندی افغانستان به رهاسازی حقابه قانونی ایران نیست و ایران مسیری است که لاجرم برای باید از سوی مقامات مربوطه پیگیری شود.

با توجه به شرایط پیش رو و امتناع افغانستان از رهاسازی حقابه قانونی ایران بهتر است که ایران راه حل های جایگزین را به صورت جدی پیگیری کند. بدون شک راه های متعددی وجود دارد که بتوان همزمان با تامین امنیت منطقه بدون احداث موانع جدی مانع رسیدن جریان طبیعی و حقوقی آب از حوزه هیرمند به داخل آن نشد.

 در حال حاضر بزرگترین دغدغه و در عین حال خطرآفرین در منطقه سیستان مسئله گرد و غبار، آب و معیشت است که سبب مهاجرت گسترده مردم محلی شده که امنیت مرزهای شرقی را برای ایران به ارمغان می آورد و اگر به فوریت به آن رسیدگی نشود می تواند زیان غیرقابل برگشتی را برای امنیت کشور به دنبال داشته باشد.

پایان/