به گزارش تحریریه، با پیروزی «جو بایدن» نامزد حزب دموکرات بر «دونالد ترامپ» بازار گمانه زنی ها درباره بازگشت مجدد آمریکا به برجام داغ شده است. این باور از آنجا قوت می گیرد که تیم بایدن و شخص وی شدیدا اقدام ترامپ برای خروج از توافق هسته ای را زیر سوال برده و همواره بر بازگشت مجدد با توافق هسته ای سخن به میان می آوردند. ضمن اینکه آنها دیگر مثل گذشته از پیش شرط برای مذاکرات با ایران در پیوند با برجام دم نمی زنند و به تازگی نیز روزنامه «گاردین» در گزارشی تاکید کرد که «اروپا هم بازگشت بدون پیش شرط به برجام را پذیرفت».

میز بین الملل تحریریه در دو گزارش به نقایص و کمبودهای توافق هسته ای میان ایران و ۱+۵ و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل پرداخته است. با توجه به جدی بودن گمانه زنی ها در مورد مذاکرات دو طرف و به ویژه عمر اندک دولت دوازدهم به نظر می رسد شناخت و رفع کمبودها و گاف های موجود در این دو سند مهم بین المللی برای هر اقدام یا معامله بعدی ضروری است.

از طرف دیگر مرکز بررسی رسانه ای تحریریه و بسیاری از تحلیلگران داخلی پیشنهاد می کنند با توجه به برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران در تابستان آینده باید نهادهای دیگر به ویژه مجلس هم در روند هر مذاکره ای دخالت داشته باشد تا با اشراف کامل و بدون جهت گیری های سیاسی یا علایق شخصی مذاکره کنندگان، اقدامی صورت بگیرد که همچون توافق قبلی، کشور دچار ضایعه و خسارت های عظیم همچون توافق هسته ای سال ۲۰۱۵ نشود. 

ایرادات کارشناسانه به برجام

در صورت مذاکرات مجدد برای احیای برجام، شناخت نقاط ضعف و ایرادات حقوقی در متن برجام برای افکار عهمومی و تصمیم گیران سیاسی ضروری به نظر می رسد که در ذیل به آنها اشاره می شود؛

-نبود توازن در تعهدات و وظایف

از تیر ماه ۱۳۹۴ که برجام متولد شد تا به امروز شاهد عدم توازن در تعهدات دو طرف بودیم. باوجود ۱۷ گزارش «یوکیا آمانو» مدیر کل فقید آژانس بین المللی انرژی اتمی مبنی بر اجرای تعهدات از سوی ایران اما طرف مقابل کوچک ترین قدمی در انجام تعهدات خود که همان رفع کامل تحریم ها بود برنداشت.

چند سازوکار مالی اتحادیه اروپا همچون «اینستکس» و «اس.پی.وی» نیز در عمل ناکام ماندند. در حالی که ایران به همه تعهدات خود عمل کرده بود و همزمان با نخستین سالروز خروج آمریکا از برجام از برخی تعهدات خود در قالب گام های پنجگانه کمی عقب نشست. همین عدم توازن در تعهدات باعث شد که حتی پس از عقب نشینی دیرهنگام ایران، نوک پیکان اتهامات به سمت تهران نشانه رود.

- تعهدات شفاف ایران در برابر تعهدات پیچیده و مبهم طرف مقابل

در متن برجام و ضمیمه‌های آن تعهداتی برای طرفین ذکر گردیده به نحوی‌که تعهدات طرف ایرانی روشن و صریح بوده،‌ اقدامات اجرائی آن نیز توسط آژانس بین‌المللی انرژی راستی‌آزمایی می شود اما تعهدات سایر طرف ها با توجه به احکام پیچیده مندرج در آن دچار آسیب های جدی است.

- عدم ضمانت اجرائی حقوقی و قانونی در برجام

توافق برجام هیچ‌گونه ضمانت اجرائی حقوقی و قانونی به جز قطعنامه غیرالزام‌آور ۲۲۳۱ شورای امنیت ندارد و هر یک از طرف های تهران در توافق در هر زمان که اراده کند می‌تواند اجرای آن را متوقف ساخته و تحریم‌ها علیه ایران را بازگرداند؛ همانگونه که ترامپ باوجود مخالفت های بین المللی برجام را ترک و تحریم ها را مجددا اعمال کرد. ضمن اینکه با توجه به اقدامات اساسی ایران در تغییر و تحدید صنعت و برنامه هسته‌ای، این معادله از نظر بازگشت‌پذیری و حقوقی برای ایران مخاطره‌آمیز ارزیابی می‌شود.

- نبود مرجعی برای راستی‌آزمایی انجام تعهدات ۱+۵

همان طور که بعد از تعهدگریزی آمریکا مشاهده کردیم، هیچ مرجعی در برجام برای راستی‌آزمایی انجام تعهدات طرف های مذاکره در نظر گرفته نشده است ولی برای انجام انواع تعهدات ایران آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که پیشینه بسیار نامطلوبی در امانت‌داری و انجام وظیفه فنی و قانونی خود داشته به عنوان مرجع راستی‌آزمایی تعیین شده است.

اگر ایران به اصل بازگشت پذیری رجوع کند، صدای اعتراض طرف های مقابل به ویژه «رافائل گروسی» مدیر کل آژانس بلند می شود اما در ارتباط با راه اندازی کارزار فشار حداکثری آمریکا بر ایران و ناتوانی اروپا در اجرای تعهدات، چه فرد یا سازمانی داوری و رسیدگی می کند؟

- دسترسی به تأسیسات نظامی ایران در متن برجام

طرف غربی تاکنون با فشار بر ایران چند بار موفق به بازدید از سایت نظامی پارچین شده است که از نگاه ناظران تداوم این روند منافع ملی را به خطر خواهد انداخت و اسرار نظامی را برملا خواهد ساخت. بعد از برجام دسترسی به تأسیسات نظامی ایران ممکن شده است.

طبق برجام، ایران موظف است به هر تأسیساتی ـ از جمله تأسیسات نظامی و امنیتی ـ حداکثر ظرف مدت ۲۴ روز دسترسی مورد درخواست را تأمین نماید. اگر دسترسی هایی که ایران بر اساس سند INFCIRC/۲۵۴ موظف به ارائه آن به آژانس و کشورهای دیگر شده نیز در نظر گرفته شود، این جمع‌بندی به طور قطعی وجود خواهد داشت که رژیم دسترسی و بازرسی توافق‌شده در برجام، یک رژیم کاملاً ویژه و بسیار فراتر از پروتکل الحاقی است.

اگر ترامپ از برجام خارج نمی شد و بر همین اصل بازرسی های گسترده اصرار می کرد، ایران از نظر حقوق متهم به نقش برجام می شد و اگر می پذیرفت، اطلاعات امنیتی خود را از دست می داد، که خروج آمریکا از برجام کار ایران را راحت کرد.

- حفظ زیرساخت قانونی تحریم‌ها

مفهوم لغو تحریم در برجام به معنای برچیده شدن زیرساخت قانونی تحریم‌ها نیست. جز در موارد معدود و بسیار کم اهمیت، در تمامی موارد تحریم‌ها تعلیق و یا توقف در اجرا شده و زیرساخت قانونی آنها حفظ می‌شود. این امر تأمین‌کننده هدف ذاتی ایران از مذاکرات نیست. همین تعلیق باعث شد که ترامپ به سرعت تحریم ها را برگرداند.

همچنین طبق برجام، اتحادیه اروپا که طرف مذاکره ایران بوده نیز از لغو تحریم‌ها خودداری کرده و صرفاً آنها را به حالت تعلیق درآورده است. تعلیق تحریم‌ها به معنای حفظ ساختار آنهاست که امکان بازگشت‌پذیری فوری را به آنها می‌دهد.

- ایران کشوری مستثنا در حقوق، تکالیف و بازرسی هسته‌ای

طبق بند «ک» مقدمه و مفاد عمومی برجام، ایران در حوزه‌های مختلف از جمله در حقوق و تکالیف هسته‌ای، مبانی و سازوکار نظارت و بازرسی هسته‌ای و پروتکل الحاقی و سازوکار حل و فصل اختلافات از سایر کشورها استثناء شده است. ایران تا کنون تحت شدیدترین بازرسی های آژانس قرار داشته است. آمانو شهریورماه ۱۳۹۶ نظارت‌های تحت برجام را «دستاوردی آشکار» برای راستی‌آزمایی هسته‌ای خواند و گفت که «ایران در حال حاضر تحت شدیدترین نظام راستی‌آزمایی قرار دارد».

«هایکو ماس» وزیر خارجه آلمان هم ۲ ماه قبل تصریح کرد: آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علی‌رغم شیوع کرونا قوی‌ترین نظام نظارتی را در ایران به اجرا گذاشته است.

-  برجام، توافقی بدون پشتوانه داخلی

یکی از ضعف های بزرگ برجام آن است که بقای آن از طریق سیاست داخلی تقویت و تحکیم نشد. هیچ دستاورد خارجی نمی‌تواند بدون پشتوانه داخلی دوام داشته باشد. بی‌توجهی دولت به مسأله سیاست داخلی موجب خالی شدن پشت برجام شد و ایالات متحده نیز خروج را کم‌هزینه‌تر از آنچه که باید باشد برآورد کرد.

پایان بخش اول

ادامه دارد/