به گزارش تحریریه، وبینار علمی تخصصی «دانش و تجربه های بومی آبخوانداری در کشور؛ مدیریت پایدار سرزمین» در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان برگزار شد. در این وبینار اساتید دانشگاه، پژوهشگران و مسئولان به تبیین دیدگاه های خود درباره دانش بومی آبخوانداری و پخش سیلاب پرداختند. در این گزارش به اهم مطلب ارائه شده در این وبینار می پردازیم:

دکتر علی نجفی نژاد «رئیس دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان»

برای اینکه حداکثر بهره برداری از طبیعت انجام شود باید دانش مدرن با دانش بومی و مردمی و خرد محلی پیوند داده شود. در این زمینه سازمان جنگل ها و مراتع کشور و سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور باید دانش بومی را به رسمیت بشناسند و در برنامه های بودجه، ردیف بودجه مناسبی داشته باشد. همچنین در ادبیات دستگاه های اجرایی نیز جایگاهی درستی برای دانش بومی آبخیزداری و آبخوانداری تعریف شود.

سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور باید مجاب شود، بر اساس پیشنهادات سازمان جنگل و مراتع و آبخیزداری کشور، سرفصل مناسبی برای دانش بومی آبخیزداری و آبخوانداری باز کند و نزد دستگاه ها و نهادهای برنامه ریزی رسمیت داشته باشد و اگر قرار است مشارکت مردمی در آبخیزداری به وجود آید، لازم است از نظر دستگاه های برنامه ریزی رسمیت داشته باشد تا بعدا مشکلات اجرایی درست نشد.

با توجه به اینکه در آستانه تدوین قانون برنامه هفتم در مجلس شورای اسلامی هستیم، باید در این قانون، دانش بومی آبخیزداری و آبخوانداری به رسمیت شناخته شود و کلید واژه های مرتبط این مقوله در قانون برنامه توسعه هفتم به کار برده شود.

علی طالبی «رئیس انجمن آبخیزداری»

باید دیوار بین مفهوم حفاظت خاک و آبخیزداری برداشته شود. در بحران های زیست محیطی به خصوص زمان وقوع سیل، باید آبخیزداری حرف اول بزند و باید در قانون مدیریت جامع آب یا سیل این قضیه دیده شود. اگر این مساله رعایت نشود نتیجه آن خسارات مختلف خواهد شد که نظیر آن در سیل اخیر اصفهان دیده شد؛ به طوری که برای تعمیر قنوات اصفهان، میلیارد تومان هزینه شد ولی با وقوع سیل این قنوات آسیب دید. حال اینکه اگر در مناطق بالادست عملیات آبخیزداری انجام شده بود، این میزان خسارت وارد نمی شد.

ابوالقاسم حسین پور «مدیر کل کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری»

اجرای طرح آبخوانداری و پخش سیلاب در سطح 11.2 میلیون هکتار از اراضی مستعد در حوزه های آبخیز مشرف به دشت ها و آبخوان های بحرانی در پاسخ به یکی از چالش های جدی کشور در بخش آب های زیرزمینی که در ابعاد گسترده مسائل اقتصادی و اجتماعی را متاثر می سازد تدوین و ارائه شده است تا با بهره گیری از ظرفیت سیلاب، تهدید سیل را به فرصت تغذیه آبخوان ها و رونق تولید تبدیل نماید. طرح پهنه بندی مناطق مستعد پخش سیلاب در کشور با دو هدف عمده انجام می شود؛ اول: حفظ کاربری اراضی مستعد پخش سیلاب. دوم: توسعه طرح های آبخوانداری در کشور.

از مجموع 63 میلیون هکتار اراضی کاملا نفوذ پذیر کشور، متشکل از 22 هکتار نهشته های کواترنر و 9 میلیون هکتار مخروط های افکنه با آبرفت های درشت دانه، که از این میزان 14 و نیم میلیون هکتار عرصه های مستعد پخش سیلاب در فاز نخست شناسایی شده است. 382 سایت پخش سیلاب با وسعت بیش از 206000 هکتار در کشور اجرا و در دست بهره برداری قرار دارد.

تصویب قانون ممنوعیت واگذاری عرصه های مستعد آبخوانداری و پخش سیلاب در کشور؛ پیش بینی و اختصاص ردیف بودجه ای مستقل برای «طرح آبخوانداری و پخش سیلاب بر عرصه آبخوان های کشور» در برنامه هفتم توسعه کشور؛ شناسایی، ثبت و بروز رسانی الگوهای بومی آبخوانداری در کشور و ارائه مدل توسعه و بهره برداری در چارچوب قوانین و مقررات از موارد مهمی است که برای تقویت جریان آبخوانداری و پخش سیلاب در کشور از پیشنهاداتی است که باید بدان توجه خاص شود.

امیر سعدالدین «عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی و مجری طرح مدیریت جامع حوزه آبخیز»

 به طور عمده رویکردهای مدیریت سیل دو نوع رویکرد است: رویکرد سنتی و رویکرد جدید. طبق رویکرد سنتی، طبیعت قابل پیش بینی و کنترل است و مدیریت سیلاب صرفا با روش های مهندسی انجام می شود. اما رویکرد جدید بر این مبتنی است که کنترل طبیعت مفهوم ندارد و کنترل سیل با رویکرد ایجاد فضا برای رودخانه ها با روش های مبتنی بر طبیعت و ایجاد زیرساخت سبز امکان پذیر است. البته رویکرد دیگری نیز وجود دارد بعنوان ترکیبی که در این رویکرد ترکیب مدیریت طبیعی سیل و اقدامات مهندسی مدنظر واقع می شود.

برای مهار رواناب ها، باید تمرکز بیشتر بر انجام اقدامات کوچک مقیاس بر پایه طبیعت به جای انجام اقدامات مهندسی در مقیاس بزرگ مثل احداث سدها باشد همچنین مالکیت اراضی جنگلی و مرتعی و بخشی از اراضی شهری توسط دولت به عنوان نقطه قوت در مدیریت سیل لازم است.

ظرفیت مشارکتی مالکین با افزایش سطح آگاهی و دانش آنها و فراهم کردن حمایت های فنی و قانونی در بعضی کشورهای اروپایی انجام شده است که نمونه موفق در جمهوری چک با احداث موفق حوضچه نگهداشت آب می توان نام برد. علاوه بر کنترل سیل، سود حاصل از این اقدامات در جمهوری چک 25 برابر هزینه آن بوده است.

همچنین در کشور نروژ نیز به منظور افزایش ذخیره آب و افزایش تنوع زیستی و مهار رواناب، طرح های آبخیزداری انجام شده است که از جمله اقدامات می توان به معابر نفوذپذیر، نوارهای پوشش گیاهی، ایجاد کانال های کم عمق و پوشیده از گیاه، مخازن ذخیره ای و مخازن تأخیری اشاره کرد. از گونه اقدامات در کشور هلند و در منطقه لایزچی راین برای کاهش پیک سیل و تغذیه آب زیرزمینی و حذف آلاینده ها انجام شده است و نتایج مثبتی نیز به همراه داشته است.

دکتر سید حمیدرضا صادقی «عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس و رئیس سابق انجمن علمی آبخیزداری»

دکتر حمید رضا صادقی در این وبینار بر این نکات تأکید کرد:

1. شناسایی و مستندسازی کارکردها، قوت ها، فرصت ها، ضعف ها و قوت های سازه های بومی آزموده شده آبخوانداری و پخش سیلاب با مشارکت گروداران در حوزه بهره برداری از آب

2. استفاده از اطلس ها و منابع اطلاعاتی کشور جهت بهینه سازی و مکان یابی دقیق عرصه های مستعد آبخوانداری و پخش سیلاب و استفاده از ظرفیت های آن برای تهدیدات مرتبط با سیل، تخریب سفره های زیرزمینی، فرونشست زمین و تعادل اکولوژیک

3. ارتقا و ساماندهی استانداردها و بهینه سازی شیوه های مختلف اجرا، ارزیابی و ارزشیابی طرح های آبخوانداری و در تلفیق با فناوری های نوین و ایجاد ضرورت های جاری و افزایش بهره وری

4. تاکید بر کاربست همه جانبه با رویکردهای چند بعدی تلفیق شیوه های مختلف مدیریت آب و خاک و تاکید بر شیوه های زیست محیطی و منطبق بر توانمندی ها و آمایش سرزمین

5. تاکید بر عضویت انجمن های علمی مرتبط با آبخیزداری و آبخوانداری در تدوین ستاد ملی برنامه توسعه هفتم

سید محمد تاجبخش «رئیس انجمن علمی سامانه های آبگیر باران»

در طرح های آبخوانداری و پخش سیلاب باید جامع نگری باشد و صرفا نباید این طرح ها به تغذیه سفره های آب زیرزمینی اختصاص یابد بلکه باید مسائلی مثل تولید علوفه، تولید چوب، زنبورداری و غیره نیز مدنظر واقع شود. همچنین حدود 14 میلیون هکتاری که مستعد طرح های آبخوانداری و پخش سیلاب است باید با مشارکت مردمی این طرح ها انجام شود و بودجه های دولتی جوابگوی هزینه های طرح های آبخوانداری نیست.

مساله دیگری که اهمیت دارد آن است که باید به دانش بومی آبخیزداری و آبخوانداری توجه ویژه شود خوشبختانه به دانش بومی بندسار در این مدت توجه شده است ولی دانش های بومی مثل خوشاب، هوتک و غیره مغفول مانده و لازم است طرح های تحقیقاتی کلان در سطح ملی انجام شود.

بررسی انجام شده نشان می دهد سود ناشی از فعالیت های آبخیزداری و آبخوانداری در منطقه جمعاب چناران 28 برابر هزینه ها بوده است. در این حوزه آبخیز حدود 2 و نیم میلیارد تومان هزینه شده و طبق بررسی ها کارکردهای اکوسیستمی این فعالیت حدود 57 میلیارد برآورد شده است. همچنین این انجام این طرح ها باعث شده سالانه 480 هزار متر مکعب آب در سفره های زیرزمینی تغذیه شود.

گزارش از: مهدی عرفانیان «عضو هسته فقه محیط زیست و منابع طبیعی دانشگاه امام صادق علیه السلام»

پایان/