تهران - تحریریه - فواید و آثار متعدد آبخیزداری مانند کنترل سیل، تغذیه آبهای زیرزمینی، رونق کشاورزی و غیره سبب شده از فرآیند آبخیزداری به‌عنوان راهی مطمئن و کم هزینه به‌سوی توسعه پایدار یاد شود.
فرآیند آبخیزداری با بهره‌گیری از اصول عملی، چنانچه همراه با مدیریت هماهنگ و یکپارچه باشد، افزون بر تأمین نیازهای معیشتی انسان می‌تواند از نابودی منابع طبیعی، تخریب سامانه‌های زیستی، بی‌عدالتی و پایین آمدن کیفیت زندگی انسانهای حال و آینده جلوگیری کند و این چیزی است که از آن به‌عنوان توسعه پایدار تعبیر می‌شود، از این رو می‌توان گفت در سطح کلان هدف از آبخیزداری، نیل به توسعه پایدار است.آبخیزداری در سطح خرد نیز دارای اهداف، آثار و کارکردهای متعددی است که از جمله این موارد می‌توان به کنترل رواناب و سیلاب، ذخیره آب و تغذیه سفره‌های زیرزمینی، جلوگیری از فرسایش خاک، مقابله با بیابانزایی، کنترل رسوبات و حفظ کارایی سدها، تأمین آب جدید، رضایتمندی جوامع محلی و اعتمادسازی نسبت به نهادهای دولتی اشاره کرد. برای هر کدام از این آثار و فواید، می‌توان مطالب بسیار زیادی را به‌رشته تحریر در آورد و لیکن اهم مطالب در این یادداشت به‌طور مختصر برای هر کدام از این آثار و کارکردها به‌شرح زیر است:
- کنترل رواناب و سیلاب
سیلاب از جمله فراوانترین و ویرانگرترین خطرات طبیعی است که هر سال در گوشه و کنار جهان سبب وارد شدن خسارات شدید به زندگی و ملزومات زندگی انسان می‌شود به‌طوری که میان بلایای طبیعی از دو جنبه تعداد افراد تحت تأثیر و نیز ضرر و زیانهای اقتصادی در سطح جهانی در بالاترین رتبه قرار گرفته است. کشور ایران نیز از خسارات ناشی از سیل مستثنی نبوده و طبق بررسیهای صورت‌گرفته خسارت مالی وقوع سیل اوایل امسال در استانهای گلستان، خوزستان، لرستان و فارس، حدود 35 هزار میلیارد تومان برآورد شده است، این در حالی است که با عمل آبخیزداری می‌توان با کنترل رواناب‌ها از وقوع بسیاری از سیلاب‌ها جلوگیری کرد؛ بدین ترتیب که اگر از بالادست یک حوزه آبخیز اقدامات آبخیزداری مناسب با آن حوزه صورت گیرد، روانابی ایجاد نخواهد شد و در صورت ایجاد در منشأ کنترل خواهد شد، در نتیجه سیلی نمی‌شود که خسارات جبران‌ناپذیری به‌بار آورد.
- ذخیره آب و تغذیه سفره‌های زیرزمینی
امروزه برداشتهای بی‌رویه از منابع آبهای زیرزمینی، باعث شده دشتها و حوزه‌های آبخیز کشور با خطرات و خسارات مختلف مواجه شوند و این دشتها در معرض نابودی قرار گیرند. از مهمترین این خطرات، فرونشست زمین است که متأسفانه در بسیاری از مناطق ایران، پدیده نشست زمین قابل مشاهده است. با انجام عملیات آبخیزداری به‌صورت دقیق و اصولی علاوه بر اینکه می‌توان سفره‌های زیرزمینی را تغذیه کرد، می‌توان با پدیده‌های طبیعی همچون سیل و نشست زمین مقابله کرد و از شدت خسارات آن کاست. آبخیزداری به‌جای ذخیره آب در سطح زمین و افزایش عمل تبخیر، از طریق نفوذ تک تک قطرات باران به داخل زمین در محل ریزش آنها، علاوه بر جلوگیری از ایجاد سیل، رواناب‌های با قدرت تخریب بالا را به رواناب‌های با جریان پایه و طول عمر بیشتر تبدیل می‌کند و با نفوذ آن به سفره‌های زیرزمینی سبب تقویت منابع آب زیرزمینی می‌شود.
- جلوگیری از فرسایش خاک
عملیات آبخیزداری با انجام اقدامات مکانیکی و بیولوژیکی و مدیریتی متناسب با هر حوزه، باعث تقویت ساختمان خاک شده و از جابه‌جایی ذرات خاک که هر کدام از آنها طی صدها سال تشکیل شده است جلوگیری می‌نماید. این مسأله در کشوری مثل ایران از آنجا بیشتر حائز اهمیت است که میزان فرسایش خاک در ایران حدود 2 میلیارد تن در سال برآورد شده است که این میزان فرسایش، طبق گزارش برنامه راهبردی حفاظت خاک کشور، خسارت و ضرر مالی بیش از 10 میلیارد دلار در سال بر اقتصاد کشور تحمیل کرده است. بررسی وضعیت موجود فرسایش آبی نشان می‌دهد حوزه آبخیز در قلمروی فرسایش آبی حدود 125 میلیون هکتار است و متوسط فرسایش آبی معادل 7/16 تن در هکتار است که با شاخص جهانی 5 تا 6 تن در هکتار فاصله بسیار زیادی دارد.
بیشتر بخوانید
- «معجزه آبخیزداری»|بیابان را بهشت کنیم/تیمور لنگ: وقتی به "زاگرس" رسیدیم، دولا دولا از این "جنگل انبوه" گذشتیم!
- «معجزه آبخیزداری» |غذای 250میلیون نفر در ایران قابل تولید است
- «معجزه آبخیزداری» |می‌توانستیم جلوی سیل ویرانگر 98 را بگیریم/ آبخیزداری، ناجی محیط‌زیست
- «معجزه آبخیزداری»| پروژه‌ای که 100میلیارد مترمکعب آب جدید و 70میلیون تن محصول کشاورزی تولید می‌کند
- کنترل رسوبات و حفظ کارایی سدها
آبخیزداری از طریق انجام عملیات مکانیکی در مسیر آبراهه‌ها علاوه بر اینکه از انتقال رسوبات به پایین‌دست و وارد شدن خسارات به زمینهای کشاورزی و مسکونی جلوگیری می‌کند، باعث می‌شود از پرشدن حجم مخزن سدها توسط رسوبات جلوگیری کند که این امر کمک شایانی به حفظ عمر مفید سدها و افزایش کارایی سدها می‌کند. همچنین اقدامات آبخیزداری با کاهش میزان فرسایش و گیرش رسوبات باعث افزایش کیفیت آب و کاهش شوری آب می‌شود. کنترل رسوبات با انجام عملیات آبخیزداری، در تولید برق سدها نیز تأثیرگذار است؛ از آنجا که یکی از عوامل مؤثر در خورندگی و کاهش عمر مفید دستگاه‌ها و وسایل مورد استفاده در تولید برق سدها، رسوبات هستند، از این رو می‌توان چنین گفت که آبخیزداری می‌تواند در این فرآیند نیز مؤثر باشد. در حال حاضر حدود 15 درصد از کل انرژی برق کشور توسط انرژی برقابی تولید می‌شود.
- مقابلهبابیابانزایی
امروزه یکی از مشکلات زیست‌محیطی که بشر با آن درگیر است، بیابانزایی است. تخریب سرزمین یا بیابانزایی، بعد از دو چالش تغییر آب‌وهوا و کمبود آب شیرین به‌عنوان سومین چالش زیست‌محیطی در قرن بیست و یکم مطرح است که فعالانه در حال تکوین می‌باشد. پدیده بیابانزایی در دنیا آثار و پیامدهای ناگواری را به‌دنبال داشته است که از جمله این آثار و پیامدهای ناگوار می‌توان به کاهش تنوع زیستی، تخریب پوشش گیاهی، محو آبادیها، سوء تغذیه و بروز بیماریها، افزایش فقر، قحطی، مرگ‌ومیر، مهاجرت گروهی، آوارگی و بیخانمانی، کاهش امنیت غذایی و فروپاشی نظامات معیشتی و ساختارهای فرهنگی اشاره کرد.
از آنجا که عمده علل و عوامل بیابانزایی در ایران، بریدن بی‌قاعده، سنگین و درازمدت درخت‌ها و درختچه‌ها، چرای طولانی و غیراصولی دامها، امحای پوشش گیاهی از طریق آتش‌سوزیهای عمدی و غیرعمدی و مکرر و نیز بهره‌برداری شدید و ممتد از آبهای زیرزمینی است، انجام عملیاتهای آبخیزداری مثل عملیات مکانیکی، بیولوژی، بیومکانیکی و اقدامات مدیریتی حوزه‌های آبخیز می‌تواند نقش مؤثری در مقابله با بیابانزایی داشته باشد. استقرار گسترده پوشش گیاهی متناسب با اقلیم و آب‌وهوای هر منطقه با انجام عملیات آبخیزداری، از راهکارهای مهم مقابله با بیابانزایی به‌شمار می‌آید.
- تأمین آب جدید
از اهداف و کارکردهای دیگر آبخیزداری، تأمین آب جدید است. به‌طور متوسط میزان بارش سالانه کشور حدود 400 میلیارد مترمکعب است که متأسفانه حدود 70 تا 80 درصد از این میزان آب به‌صورت تبخیر هدر رفته و از دسترس خارج می‌شود. اقدامات آبخیزداری از طریق حفظ و ذخیره تک تک قطرات باران در محل ریزش و نفوذ آن به داخل زمین، باعث می‌شود از شدت تبخیر جلوگیری شود. به‌گفته کارشناسان و متخصصان، با آبخیزداری و انجام دقیق عملیات کاهش تبخیر می‌توان در یک بازه زمانی محدود، تا 100 میلیارد مترمکعب به منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور افزود و این امر رونق کشاورزی و امنیت غذایی را به‌دنبال خواهد داشت.
- گسترده‌بودن و کم‌هزینه‌بودن عملیات آبخیزداری
از فواید عمده عملیات آبخیزداری صرفه اقتصادی داشتن و کم‌هزینه بودن آن است و اینکه در بسیاری از مناطق کشور با هزینه کم و با اهداف مختلف مثل تأمین آب، ایجاد فضای سبز، ترمیم پوشش گیاهی جنگلها و مراتع و حتی گردشگری می‌توان عملیات آبخیزداری انجام داد. بررسیها نشان می‌دهد حدود 80 تا 90 درصد از مساحت کشور شامل اراضی کشاورزی، جنگلها و مراتع می‌تواند تحت مدیریت آبخیزداری قرار گیرند. عملیات آبخیزداری به‌لحاظ اقتصادی به‌دلیل کم‌هزینه بودن، کاملاً مقرون به صرفه است. هر هکتار آبخیزداری، به‌طور متوسط حدود یک میلیون تومان هزینه دارد و چنانچه یک میلیون هکتار تحت مدیریت آبخیزداری واقع شوند کل هزینه آن 1000 میلیارد تومان می‌شود که مقرون به صرفه است.
- رضایتمندی جوامع محلی و اعتمادسازی
طبق بررسیهای انجام‌شده، انجام هزاران پروژه موفق آبخیزداری در حوزه‌های آبخیز کشور نشان می‌دهد این پروژه‌ها بیشترین رضایت جوامع محلی را به‌دنبال داشته است و به‌دلیل تحقق اهداف پروژه‌های آبخیزداری در سرتاسر کشور مثل کنترل سیلاب، تأمین آب، ذخیره‌سازی آب و غیره، در برخی نقاط کشور حتی رضایتمندی صددرصدی جوامع محلی را به‌دنبال داشته است. از دلایل عمده رضایت جوامع محلی آن بوده که اقدامات آبخیزداری هیچ گونه منافاتی با منافع جوامع محلی نداشته است، این در حالی است که برای احداث یک سد بزرگ، چندین روستا باید تخلیه شود و اراضی کشاورزی آنها زیر آب رود و این می‌تواند آثار مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و روانی به‌همراه داشته باشد، علاوه بر این آبخیزداری باعث رونق تولید محصولات کشاورزی و اشتغال پایدار نیز در این مناطق شده است.
پایان خبر/
نظر شما