تهران - تحریریه - محسن حاج محمدی کارشناس ارشد مدیریت و ارتباطات و مدرس دانشگاه در گزارشی به بررسی برنامه ریزی، برنامه ریزی شهری و شهر سازی اسلامی پرداخت.
مطلب حاضر تجمیعی از چند نوشته با عناوین برنامه ریزی و برنامه ریزی شهری و شهرسازی اسلامی است.
تعاریف برنامه ریزی:
- برنامه ریزی عبارت است از داشتن طرحی برای نیل به هدف های پیش بینی شده.
- عام ترین تعریف برنامه ریزی : برنامه ریزی کوششی است سازمان یافته و آگاهانه برای انتخاب بهترین وسایل ممکن به منظور رسیدن به اهداف.
- مراد از برنامه ریزی تدوین سلسله تدابیر اجرایی و اقدام های عملی برای رسیدن به هدف یا اهداف معین ، در زمان تعیین شده است.
- برنامه ریزی فرایند ذهنی و عملی مجموع های از تصمیم گیری های سنجیده ای است که بر اساس قیودات کمی ، کیفی و زمانی و مکانی شیوه دخالت انسان را در موضوعی مشخص بیان می کند.
- برنامه ریزی با توجه به اصل کمیابی در اقتصاد و در بعد اجتماعی برای رسیدن به یک نوع ساماندهی اجتماعی شکل گرفته و هدف هر برنامه ریزی اقتصادی و اجتماعی در نهایت ، بالابردن سطح زندگی و رفاه اجتماعی است.
- فالودی ، برنامه ریزی را یک روش علمی – هر چند ابتدایی – برای سیاستگزاری به منظور افزایش ارزش محیط زیست می داند.
- پیرماسه ، برنامه ریزی را مجموع های از اعمال همساز و به هم پیوسته می داند.
- فریدمن: برنامه ریزی فعالیتی است که جامعه تلاش می کند تا بوسیله آن بر خویشتن کنترل داشته و آینده را بر پایه عقل پی ریزی نماید.
- چدویک: فرایندی است درباره فکر کردن و جامه عمل پوشاندن به آن.
- صفت و مشخصه اصلی برنامه ریزی ، آینده نگری است (برنامه ریزی با اغماض مترادف آینده نگری است)
- مفهوم اصلی برنامه‌ریزی ، زمان است.
- در برنامه‌ریزی ، عامل اصلی استفاده کننده است.
انواع متغیرهای برنامه ریزی عبارت‌اند از:
- متدهای برنامه ریزی
- محیط اجتماعی
- سیستم برنامه ریزی
- برنامه ریز
ویژگی های مشترک هر برنامه:
- برنامه همیشه دستور کار اقدامات آینده است.
- همه برنامه ها برای دستیابی به هدف یا اهدافی طرح ریزی می شوند.
- همه برنامه ها دارای وسایلی هستند برای رسیدن به هدف.
- همه برنامه ها ، دارای هماهنگی هستند.
عناصر برنامه ریزی عبارت‌اند از:
مهم‌ترین عنصر برنامه ریزی ، هدف می باشد.
خصلت های برنامه ریزی عبارتند از:
- هدفمندی
- عمل
- آینده نگری
- پویشی
- عقلایی
مفاهیم اصلی برنامه ریزی:
- جریان و مداومت
- ارشاد و هدایتگر
- هدف گیری و درون نگری
- آینده نگری
مراحل برنامه ریزی عبارت‌اند از:
- جمع آوری اطلاعات
- تجزیه و تحلیل
- ارزشیابی
- تعیین اولویت ها
- برنامه و اجرا
فرآیند برنامه ریزی دارای مراحل زیر است:
- جمع آوری آمار و اطلاعات
- طبقه بندی
- ارائه راه حل های مختلف
تعریف برنامه ریزی از نگاه سیستمی:
برنامه ریزی، فعالیتی است که با اداره و کنترل یک سیستم آن را به سوی اهداف هماهنگ در رابطه با نظام ارزشی جامعه، هدایت می کند.
- یکی از ویژگی های مهم برنامه ریزی در تفکر سیستمی این است که راه حل ها باید به طور مرتب با شرایط متغیر و نوینی که به وجود می آید ، تطبیق یافته و هماهنگ گردد.
- در برنامه ریزی تعریف سیستم تابع هدف برنامه ریزی است.
- علم اداره و کنترل سیستم ها را به منظور بهبود زندگی انسان ها برنامه ریزی می نامند.
پیشینه برنامه ریزی در ایران و جهان:
- برنامه ریزی به طور خاص ، ماحصل انقلاب بلشویکی شوروی در سال ۱۹۱۷ است که به طور علنی از سال ۱۹۱۸ با پروژه برق سراسری گرلو ، پا به عرصه وجود گذاشت.
- برنامه ریزی در اروپا ، از اوایل قرن بیستم و به خصوص با پیدایش بحران بزرگ (۱۹۳۳-۱۹۲۹) در اروپا بدنبال آن نظریه اشتغال کینز (منشور نو (Newdeal)) بتدریج پا به عرصه حیات می گذارد.
- اغلب کشورها و به ویژه کشورهای توسعه نیافته ، بعد از جنگ جهانی دوم به برنامه ریزی اقتصادی روی آوردند.
- سابقه کار برنامه ریزی در ایران به سال ۱۳۱۶ می رسد. در این سال هیات وزیران به پیشنهاد “اداره کل تجارت” تأسیس شورای اقتصاد را تصویب می کند. (آغاز تفکر برنامه ریزی در ایران)
- آغاز رسمی برنامه ریزی در ایران ، از سال ۱۳۲۷ ه.ش. با تأسیس سازمان برنامه است.
واژه شناسی در ادبیات برنامه ریزی:
هدف:
عبارت است از مجموع آرزوها و خواسته های نهایی جامعه اعم از اقتصادی و یا اجتماعی و فرهنگی که منبعث از نظام ارزشی حاکم بر جامعه است و مهم‌ترین عنصر برنامه ریزی به شمار می آید. هدف برنامه ریزی ، ساماندهی است.
انواع اهداف:
- ذهنی (subjective): قابلیت اندازه گیری مستقیم را ندارند ، مانند خوشبختی.
- عینی (objective): اهداف دست یافتنی ، مثل رشد اقتصادی و فاکتورهای اقتصاد کلان.
- اهداف برنامه ریزی هم کیفی است و هم کمی.
تفاوت هدف و آرمان:
آرمان در برنامه ریزی یک کمال مطلوب است و باید به گونه ای کلی بیان شود. هدف هم قابل دستیابی و هم سنجش پذیر است.
تفاوت اهداف و مقاصد:
مقاصد از بررسی تجربی مسائل و مشکلات به دست می آید. حال آنکه هدف ها ، از مشاهده هدف های اصلی نخستین گرفته می شوند. ارزش مقاصد بیشتر در دستیابی به خودشان است تا برآورده ساختن هدف ها.
- اهداف برنامه بر اساس ارزش های حاکم بر جامعه تعیین می گردد.
- آرمان ها و هدف ها در برنامه ریزی معمولاً ماهیت اجتماعی – اقتصادی دارند.
- هدف های “بارز” ، صریح و واضحند ، ولی هدف های “مکتوم” ، وضوح کمتری دارند و اغلب ناآگاهانه دنبال می شوند.
استراتژی (راهبرد):
مجموعه خط مشی های کلی است که راه رسیدن به هدف های نهایی را مشخص می کند.
- راهبردها ، راه هایی هستند برای رسیدن به هدف.
تفاوت استراتژی و هدف:
استراتژی تابع شرایط است و می تواند تغییر کند ، اما هدف تابع شرایط نیست و در بلندمدت ثابت است (نه مطلق).
سیاست:
مجموعه معیارها و تدابیر قانونی ، فنی و اجرائی و پولی و مالی که تسهیلات لازم جهت تحقق هدف های برنامه را فراهم می سازد.
خط مشی:
آن دسته از تصمیمات بلند مدت است که مبتنی بر اطلاعات و تفکر و تعمق اتخاذ می گردد و موجبات دگرگونی را در بلند مدت فراهم می آورد.
- سلسله مراتب در برنامه عبارت است از (از بالا به پایین):
- ۱- هدف ، ۲- استراتژی ، ۳- خط مشی ، ۴- سیاست .
گاه در فرایند برنامه ریزی اهداف کوتاه مدتی تحت عنوان ، اهداف عملیاتی مطرح می شوند که دستیابی به آن توسط یک خط مشی در هر مرحله از کار صورت می پذیرد.
فرایند:
مجموع فعالیت هایی است منسجم و صریح که هدف و راه حل را به هم پیوند می دهد.
سلسله مراتب برنامه ها:
- در برنامه ریزی کشورهای اروپایی:
۱Plan( (برنامه)
۲Program( (برنامه اجرائی)
۳Project ( (پروژه ، طرح)
۴Activity( (فعالیت)
۱Plan( (برنامه جامع)
۲Program( (برنامه اجرائی)
۳ طرح
(۴Project( (پروژه)
۱Plan( (برنامه جامع)
۲Activity( (فعالیت)
۳Program( (طرح)
۴Project( (پروژه)
تفاوت طرح و برنامه:
طرح عبارت است از بیان یک سلسله فعالیت های فنی – اجرائی برای یک هدف مشخص و یا مجموعه ای از عملیات و خدمات مشخص و همبسته که با هزینه معین در یک دوره زمانی و از قبل تعیین شده (معین) برای رسیدن به یک هدف انجام می گیرد. (طرح برخلاف برنامه ماهیت فنی – اجرائی دارد)
تفاوت طرح و پروژه:
یک طرح معمولاً از چند پروژه تشکیل می شود که ممکن است مجموع عملیات در کل طرح هم سنخ نباشد اما در هر یک از پروژه ها ، عملیات باید هم سنخ باشند. در نهایت ، نتیجه اجرای کامل طرح ، تولید کالا یا ارائه خدمت کامل است ، در صورتیکه در پروژه اینگونه نیست.
انواع برنامه ریزی:
در مقیاس تصمیم گیری انواع برنامه ریزی عبارت اند از:
۱- راهبردی
برنامه ریزی راهبردی : فرایندی است که راه های اصلی و اساسی برای رسیدن به هدف را مشخص می کند و ابزارهای لازم برای این ماموریت را نیز فراهم می آورد. (بلندمدت)
۲- تاکتیکی (کاربردی)
برنامه ریزی تاکتیکی : وسیله ای است برای تحقق یک راهبرد مشخص. این نوع برنامه ریزی وسیله ای است برای دست یافتن به اهداف مشخص (عملیاتی) جهت رسیدن به هدف اصلی یا استراتژیک . (میان مدت)
۳-عملیاتی (اجرایی)
برنامه ریزی عملیاتی :
برداشتن گام های ویژه و یا انجام اقدامات مشخصی است برای انجام کارهایی که به هدفهای مشخص نایل می شود. (کوتاه مدت)
انواع برنامه ریزی از نظر مدت زمان اجرا:
- بلندمدت (۲۰-۱۰ سال و گاهی ۲۵ سال) – (مانند سند چشم انداز)
- میان مدت (۷-۳ سال و گاهی ۱۰ سال) – (مانند برنامه ۵ ساله توسعه)
- کوتاه مدت (۲-۱ سال) – (مانند بودجه مصوب سالیانه)
- از نظر وسعت انجام: ۱- جامع ۲- غیرجامع
- از نظر هدف: توسعه ، اقتصاد توسعه ، کالبدی ، ارشادی ، اجباری و اختیاری
- از نظر سطوح مکانی: ۱- ملی و کشور ۲- منطقه ای (استان) ۳- ناحیه ای (شهرستان) ۴-شهری ۵-روستایی
- از نظر سطوح مکانی: ۱- ملی ۲- منطقه‌ای ۳-محلی (شهری و روستایی)
- از نظری مقیاس (سطوح): ۱- ملی ۲- منطقه ای ۳- شهری ۴- روستایی
- از نظر مسائل اجتماعی – اقتصادی : ۱- برنامه ریزی کلان ۲- برنامه ریزی بخشی ۳- در سطوح خرد (طرح)
- از نظر مسائل اجتماعی – اقتصادی : ۱- برنامه ریزی در سطح و کلیات ۲-برنامه ریزی بخشی ۳-برنامه ریزی در سطح طرح ها (کالاها)
- از نظر حوزه اجرایی: ۱- فرا ملی (بانک جهانی و …) ۲- منطقه ای (اتحادیه اروپا) ۳- ملی (در سطح کشور) ۴-درون ملی (منطقه ای) ۵-محلی (شهری و روستایی)
- برنامه ریزی کلان : عبارت است از فرایند مطالعه ، پیش بینی و تخصیص عوامل اساسی اقتصاد ملی در سطح کشور.
- برنامه ریزی جامع توسعه : تلفیقی از برنامه ریزی توسعه اقتصادی و توسعه فضایی در جهت عمران هماهنگ در مناطق ، از طریق تخصیص منابع اقتصادی بین بخش های اقتصادی و تخصیص مقیاس توسعه بین فعالیت های مختلف ، با رعایت تقدم و تاخر فعالیت ها در طول زمان می باشد. هدف برنامه ریزی توسعه ، استفاده از منابع بالفعل و بالقوه کشور در جهت توسعه اقتصادی سریع است. در این نوع برنامه ریزی دولت سهم تعیین کننده ای دارد.
- برنامه ریزی جامع: کاملترین نوع برنامه ریزی محسوب می شود که گاهی برنامه توسعه و عمران نیز نامیده می شود و کلیه بخش های تولیدی و غیر تولیدی را شامل می شود و در سطح ملی ، منطقه و ناحیه می تواند تهیه گردد. مدت اجرای برنامه جامع معمولاً ۱۰ تا ۲۵ سال است.
- برنامه ریزی متمرکز (از بالا به پایین): نوعی از برنامه ریزی است که در آن میزان تولید ، سرمایه گذاری و قیمت ها در سطح بخش های اقتصادی و تا ریزترین حد ممکن برای بخش دولتی و بخش غیر دولتی از طرف دولت مرکزی تعیین می شود. در برنامه ریزی متمرکز دولت تعیین می کند چه باید تولید شود و چه میزان و چگونه عوامل تولیدی بین مصارف مختلف توزیع شوند. (برنامه ریزی اقتدارگر).
- برنامه ریزی در ایران از بالا به پایین است.
- برنامه ریزی غیر متمرکز (از پایین به بالا یا مشارکتی): برنامه ریزی ممکن است در زمینه های هدف گذاری، سیاست گذاری و اجرا غیر متمرکز باشد. یعنی مقامات مسئول نواحی و یا استانها در تعیین اهداف، استراتژی ها، سیاست ها، تخصیص منابع و یا در اجرای برنامه به درجات مختلف و به طرق گوناگون مشارکت داشته باشند. عدم تمرکز تا حدود زیادی متاثر از نظام حاکم، نظام برنامه ریزی قانون اساسی و سایر قوانین هر کشور و تا حدودی نیز به میزان تخصصی و اجرایی نواحی و استانها بستگی دارد.
طبقه بندی برنامه ها:
- از حیث حوزه اجرائی: منطقه ای ، محلی ، ملی و بین المللی
- از حیث حوزه سیاسی: شرقی (قدرت گرا) و غربی (ارشادی)
- از حیث حوزه هدف: تولیدی ، دفاعی ، اشتغال و …
- از حیث حوزه وسایل و ابزار: اجباری و ارشادی
- برنامه ریزی بخشی : فرایند تنظیم روند تغییرات حال و آینده یک بخش معین اقتصادی و اجتماعی در حیطه کار برنامه ریزی بخشی است. (مانند تقسیم اجتماعی کار در میان وزارتخانه های یک کشور)
- برنامه اجرائی متشکل از چند طرح است که در چارچوب برنامه میان مدت تنظیم می گردد.
به طور کلی ، هدف نهایی برنامه ریزی در سطح ملی ، استفاده کارامد از منابع کمیاب ، در روند و دسترسی به رشد اقتصادی مطلوب و تأمین رفاه اجتماعی ، به طور اصولی و علمی است.
- برنامه ریزی ملی ، جنبه های صد در صد بخشی و اقتصادی دارد. (ماهیت اجتماعی – اقتصادی)
- برنامه توسعه ملی: سندی است حاوی مجموعه ای از اهداف و بیان استراتژی ها ، سیاست ها ، دستورالعمل ها و سازمان دهی لازم برای نیل به اهداف تعیین شده که مدیریت اقتصادی – اجتماعی کشور برای توسعه اقتصادی – اجتماعی تدوین می کند.
- برنامه اقتصادی : سند نوشته شده ای است ، حاوی جهت گیری ها و چارچوب های چگونگی تخصیص منابع و تصمیم گیری بین فعالیت های مختلف ، جهت نیل به نرخ رشد اقتصادی تعیین شده طی دوره ای مشخص.
- برنامه ریزی اجتماعی : عبارت است از فرایند هدایت و جهت گیری و ایجاد هماهنگی در برنامه هایی که جنبه رشد و تعالی انسانی دارد و یا موجبات بهزیستی انسان را فراهم آورد. این برنامه ها عمدتاً در حوزه های فرهنگی ، آموزشی ، بهداشتی ، مسکن ، تفریحات و … است.
- برنامه ریزی اقتصادی : تلاش آگاهانه یک سازمان مرکزی برای تحت تأثیر قراردادن ، جهت دادن یا در مواردی حتی کنترل تغییراتی که در متغیرهای اصلی اقتصادی (نظیر محصول ناخالص داخلی ، مصرف ، سرمایه گذاری ، پس انداز و …) یک کشور یا یک منطقه معین در طول زمان و بر طبق مجموعه هدف های از پیش تعیین شده صورت می گیرد. اساس برنامه ریزی اقتصادی در سه مفهوم تأثیر ، جهت و کنترل خلاصه می شود.
- برنامه ریزی تعدیلی (انتظام دهنده): به منظور ایجاد هماهنگی و از بین بردن تضادهای موجود در یک نظام مورد استفاده قرار می گیرد. این برنامه ریزی بر اساس سیاست های مکمل ، سعی در افزایش کارایی نظام در طول زمان دارد. تحویل مواد اولیه ، تأمین نیروی انسانی و توزیع کالای نهایی ، جزء برنامه ریزی تعدیلی است. در قالب اقتصاد ملی ، تنظیم برنامه های ماهانه در استفاده از منابع مالی و سیاست های پولی جزء برنامه های تعدیلی است.
- برنامه ریزی بدعتی (توسعه) : بیشتر به توسعه و تحول کامل یک نظام پرداخته و با معرفی اهداف جدید ، سعی در ایجاد تغییر در مقیاس وسیع دارد. در واقع مرز میان برنامه ریزی بدعتی و تعدیلی کاملاً مشخص و جدا نیست.
- برنامه ریزی اخباری: خطوط کلی را مشخص می کند و ماهیت تشویقی دارد.
- برنامه ریزی اختصاصی (تنظیمی) : به هماهنگی و تعیین تضادها و تضمین کارایی عمل سیستم موجود در طول زمان و در تطابق با خط مشی های در حال تغییر می‌پردازد و در محدوده یک موسسه تولیدی کوچک قرار می گیرد. در محدوده اقتصاد ملی این برنامه ریزی ، شامل تنظیم ماه به ماه اقتصاد ، با استفاده از سیاست مالی و پولی است.
- برنامه‌ریزی ارشادی : نوعی از برنامه ریزی است که خطوط هدایتی عمومی و توصیه ای را در بر می گیرد.
انواع برنامه ریزی توسعه بر حسب موضوع:
- برنامه ریزی بخشی (اقتصادی – اجتماعی) : تلاش در جهت رسیدن به اهداف توسعه ، رشد ، رفاه و عدالت اجتماعی در سطح یک کشور
- برنامه ریزی فضایی: ساماندهی و مکان یابی و شیوه توزیع عناصر کالبدی ، فعالیت ها و عملکرد های انسانی در پهنه سرزمین است.
- برنامه ریزی کالبدی (فیزیکی): ساماندهی و شکل دادن به عناصر کالبدی محیط زیست انسان است.
- برنامه ریزی فضایی: نحوه توزیع و سازمان یابی عناصر در پهنه سرزمین و یا روندی برای بهره ور سازی و آرایش منطقی ، فقط تعادل و هماهنگی بین جمعیت و تأسیسات اجتماعی و اقتصادی ایجاد شده در فضای ملی و منطقه ای و جلوگیری از بروز عدم تعادل و بازتاب های تخریبی و منفی آن در فضای سرزمین و یا تخصیص بهینه فضا به فعالیت های مختلف ، بر اساس قابلیت های مناطق در دوره زمانی معین.
- برنامه ریزی فیزیکی: شامل نظام منطقه بندی و کاربری زمین ، خانه سازی ، تأمین حمل و نقل و تسهیلات عمومی و عملکردهای مربوطه است.
هرم برنامه ریزی فضایی:
- برنامه ریزی منطقه‌ای ۲- برنامه ریزی شهری ۳- طراحی شهری ۴- معماری ۵- طراحی صنعتی
- تفاوت بین برنامه ریزی فضایی و فیزیکی ، توجه به مسئله جمعیت و اشتغال در برنامه ریزی فضایی است.
- تفاوت بین برنامه ریزی فضایی و بخشی ، پرداختن به مسئله مکان و حرکات جمعیتی در برنامه ریزی فضایی است.
- در برخی منابع تعابیر یکسانی در مورد برنامه ریزی های فضایی و کالبدی صورت گرفته است.
- برنامه ریزی فضایی چند بعدی و چند هدفی است.
- یافتن وابستگی های میان عملکرد ها ، هماهنگی اهداف آن ها با یکدیگر و ساماندهی یکپارچه آنها محتوای برنامه ریزی فضایی است.
- به برنامه ریزی فضایی با اغماض آمایش سرزمین نیز می گویند و منظور از فضا کالبد هویت یافته است.
- آمایش سرزمین: نحوه توزیع و سازمان یابی انسان ها و فعالیت ها در پهنه فضای ملی (سرزمین).
آمایش سرزمین ، بعد فضایی برنامه ریزی ملی است.
سلسله مراتب برنامه های توسعه:
- برنامه ریزی ملی (دارای ماهیت بخشی (اجتماعی- اقتصادی) )– در سطح یک کشور
- آمایش سرزمین (دارای ماهیت بخشی – فضایی) – در سطح یک کشور
- برنامه ریزی منطقه ای (دارای ماهیت فضایی است) – در سطح یک استان
- برنامه ریزی ناحیه‌ای (دارای ماهیت فضایی – کالبدی است) – در سطح یک یا چند شهرستان
- برنامه ریزی شهری (دارای ماهیت کالبدی است) – در سطح یک شهر
- برنامه ریزی روستایی (دارای ماهیت کالبدی است) – در سطح یک روستا
برنامه ریزی منطقه ای و آمایش سرزمین در حیطه برنامه ریزی فضایی قرار می گیرند.
برنامه ریزی شهری در حیطه برنامه ریزی کالبدی قرار می گیرد. (از حیث موضوع)
برنامه ریزی شهری از حیث سطوح مکانی زیر مجموعه ای از برنامه ریزی محلی محسوب می شود.
پایین ترین سطح از سلسله مراتب فضایی در مقوله برنامه ریزی ، روستا می باشد. (برنامه ریزی روستایی)
تعاریف برنامه ریزی شهری:
- برنامه ریزی شهری یک سری تصمیم های سنجیده در امور شهری است که با رعایت قیودات خاص خود شیوه رابطه انسان را با محیط شهری در قالبی بهینه طراحی و طبقه بندی می کند.
- سازمان دهی مکان ها و محیط های متفاوتی که می باید شرایط رشد و توسعه زندگی جامعه را در تمام ابعاد مادی ، معنوی و فرهنگی در همه شکل بندی های فردی و اجتماعی فراهم آورد.
- کنترل ، اداره و هدایت سیستم های شهری و منطقه ای (برنامه ریزی فضایی) با تکیه بر جنبه مکانی پدیده ها و روندها و رابطه واقعی آن ها به منظور بهبود زندگی و محیط زیست انسانی.
- تأمین رفاه شهرنشینان از طریق ایجاد محیطی بهتر ، مساعدتر ، سالم تر ، آسان تر ، موثرتر و دل پذیرتر.
- ساماندهی فضایی ساختارهای کالبدی است . کسی که تصمیم می گیرد در ساختار فضایی دخالت نماید و آن را تغییر دهد و دوباره سامان دهد ، برنامه ریز شهری (شهرساز) است.
برنامه ریزی شهری دارای دو بعد است:
برنامه ریزی شهری ، دارای جنبه فیزیکی است.
تاریخچه پیدایش برنامه ریزی شهری:
در قرن بیستم به علت پیچیدگی مسائل شهری ، یکسری نهضت های شهری شکل گرفتند که اولین آنها در شیکاگو و در سال ۱۸۹۱ تشکیل شد. در همین راستا ، تشکل های دیگری در انگلستان (۱۹۰۹) و نیویورک (۱۹۱۷) به وجود آمد.
در سال ۱۹۲۱ ، اولین مدرسه شهرسازی توسط
پتریک گدس و در ادینبورگ اسکاتلند تأسیس شد.
پتریک گدس و پس از آن
لوئیز مامفورد از بنیان گذاران برنامه ریزی شهری به شیوه علمی (عقلانی) هستند.
منشأ پیدایش برنامه ریزی شهری ، افت کیفیت های محیطی و به ویژه بهداشت در شهر عصر صنعت بوده است.
برنامه ریزی و به ویژه برنامه ریزی شهری ، پس از جنگ جهانی دوم و با توجه به خرابی های ناشی از جنگ مورد توجه جدی قرار گرفت.
برنامه ریزی شهری ، دانشی است مستقل با ماهیت میان رشته ای.
با نظریات فالودی (Faludi) ، برنامه ریزی شهری به سمت استقلال علمی پیشرفته است.
فالودی (Faludi) در کتاب “تئوری های برنامه ریزی” به تعیین چارچوب
تئوری برنامه ریزی شهری پرداخته است.
تئوری بنیان اساسی برنامه ریزی را شکل می دهد و الگو های برنامه ریزی از دل این تئوری ها بیرون می آیند.
با پذیرش دانش برنامه ریزی شهری به عنوان یکی دانش تخصصی و مستقل ، اهمیت وجود تئوری در چنین دانشی رخساره می نماید.
سودمندی های متنوع و متعددی برای کاربرد تئوری توسط صاحب نظران بر شمرده شده است. دو مورد از مهم ترین سودمندی های کاربرد تئوری ، «کمک به فهم موقعیت های ظاهرا آشفته» و «صرفه جویانه کردن اندیشه و معرفت» گزارش شده است.
به عبارت دیگر ، داشتن و استفاده نمودن از یک تئوری مناسب ، فرد را قادر خواهد ساخت تا بتواند به مشاهدات خود ساختار و نظم بخشیده ، آن ها را توضیح داده ، احتمالاً کنش آینده پدیده مورد بحث را پیش بینی نماید. بنابراین تئوری ، ابزاری برای فهم و سر درآوردن از موقعیت های آشفته است. از دیدگاه دیگر ، تئوری ، چارچوبی است که به وسیله آن قطعات (اجزاء) یک ساختار (کل) می‌توانند به صورت ساختی وابسته و همبسته درآیند.
وظایف برنامه ریزی شهری:
اصولاً، برنامه ریزی به عنوان یک کوشش هدفمند و سازمان یافته، هم متکی به فعالیت ذهنی و شناختی و هم متکی به فعالیت عملی است:
- برنامه ریزی به عنوان یک رشته اقدامات و تصمیمات که در مسیر وصول به اهداف عملیاتی سازمان داده می‌شود.
- برنامه ریزی به عنوان یک فعالیت عمومی عبارت است از انجام یک رشته عملیات منظم که در راستای دستیابی به یک هدف یا اهداف معین تدوین می‌شود.
باوجود این، مفهوم برنامه و برنامه ریزی در عمل بسیار ابهام آور و تفسیرپذیر است. برنامه ریزی شهری دارای حوزه عمل ووظایف خاصی است که مبتنی برنظریه ها وروش های ویژه است. برنامه ریزی شهری عبارت است از تأمین رفاه شهرنشینان از طریق ایجاد محیطی بهتر، مساعدتر و سالم‌تر. برنامه ریزی شهری در واقع جهت تأمین نیازهای خدمات شهری، در نظر گرفتن عوامل مختلف اقتصادی و اجتماعی در یک سیستم برنامه ریزی شهری جامع و پویا، مشخص کردن سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه شهری، هماهنگ کردن آنها با سایر برنامه‌های عمرانی در سطح منطقه و کشوری و تنظیم برنامه‌ها و طرح‌ها در دوره زمانی معین است.
برنامه ریزی شهری، مکانیزم اقتصادی شهر که به صورت ارزش زمین، اجاره بها، مخارج ساختمان و غیره، مکانیسم اجتماعی شهر شامل سنت‌ها، عادات اجتماعی، فرهنگ و مذهب و مکانیسم کالبدی و تقسیمات ناشی از آن را مورد مطالعه قرار می‌دهد. برنامه ریزی شهری با آینده نگری خاصی که در جهت توسعه آینده شهر دارد، می‌تواند با بهره گیری از آمار و اطلاعات و در دست داشتن نبض‌های اقتصادی، اجتماعی و كالبدی شهر به تجزیه و تحلیل مسائل شهر پرداخته و با بهره گیری از امکانات و یا به حداقل رسانیدن و یا کاهش محدودیت‌ها، با ارائه طرحی جامع دقیق و گویا با دربرداشتن کلیه امکانات رفاهی به پیشنهادات لازم بپردازد.
برنامه ریزی یک فعالیت عام انسانی است ولی برنامه ریزی شهری دارای ویژگی‌هایی است که امکانات ومحدودیت های آنرا تعیین می‌کند و نحوه استفاده درست از آن را نشان می‌دهد. به نظر برخی از نظریه پردازان، اهم این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:
- برنامه ریزی شهری در درجه اول با موضوعات عمومی سر و کار دارد که به منافع مختلف گروه‌های اجتماعی مربوط می‌شود.
- فعالیتی سنجیده و آگاهانه است که به اشخاص کار آزموده به عنوان برنامه ریز احتیاج دارد.
- اهداف کلان و خرد و همچنین وسایل دسترسی به آنها، معمولاً در برنامه ریزی شهری بسیار نامعین و غیر قطعی است. از یک طرف برنامه ریزی شهری با نیازها، خواست‌ها، ارزش‌ها و سلیقه‌های مردم سر و برنامه ریزان به ندرت تصمیم می‌گیرند، آنان گزینه‌های مهم و توصیه‌ها را برای اخذ تصمیم مسئولان مطرح می‌سازند.
- برنامه ریزان شهری از روش‌ها و ابزارها تخصصی گوناگون در تحلیل و استنتاج استفاده می‌کنند.
- نتیجه اغلب فعالیت‌های برنامه ریزی شهری پس از 5 تا 20 سال مشخص می‌شود و بنابراین بازنگری و اصلاح در فعالیت‌ها بسیار دشوار است.
یکی از خصلت‌های مهم برنامه ریزی شهری و منطقه ای، آمیختگی آن با دو مقوله فضایی و غیر فضایی است که بایستی خواست‌ها را به صورت فضایی طرح کند و راه‌های تأمین آنها را در فضا مشخص سازد. با توجه به پیچیدگی مفهوم فضا و تقسیم آن به عنوان فضاهای کالبدی، ادراکی، اجتماعی و نمادین، می‌توان دریافت که برنامه ریزی شهری بسیار دشوارتر و پیچیده تر از سایر عرصه‌های برنامه ریزی است. به نظر پیتر هال مشکلات برنامه ریزی شهری به دو منشأ اصلی زیر بر می‌گردد:
- اولاً اطلاعات مورد نیاز در برنامه ریزی شهری و تخصص‌های مورد نیاز آن بیشتر از سایر فعالیت‌های برنامه ریزی است و تقریباً عرصه تمام تجارب انسانی را در بر میگیرد.
- ثانیاً موضوع مشکل تر در برنامه ریزی شهری تعیین اهداف و انتخاب گزینه مناسب در میان انبوه گزینه‌های مختلف است که با تنوع نظرات و تمایلات گروه‌های متعدد ارتباط و درگیری دارد.
در واقع برنامه ریزی شهری به دلیل ابعاد کالبدی، اجتماعی و مدیریتی ضرورتاً چند بعدی و چند منظوره است.
شهر سازی اسلامی:
سبک های شهرسازی در دوران اسلامی:
جهان بینی اسلامی، شهرهای دوران اسلامی را از شهرهای ماقبل آن (پارتی) متفاوت و متمایز کرده است. شهروند شهردوران اسلامی ، همچون روستایی و یا ایلیاتی معتقد به جهان‌بینی اسلامی، فرمانبردار احکام اسلامی، امام ، خلیفه و یا نمایندگان آنان است، بنابراین شهر دارای زندگی مستقل و خاص با مقررات و امتیازات متفاوت نبود و از این لحاظ تفاوتی بین شهر و ده (جز تفاوتهای ناشی از جمعیت ، استقرار دیوانها ، جامع و غیره) وجود نداشت و نقش دینی دوران اسلامی بر اهداف نظامی‌ـ اقتصادی حکومتهای مستقر در آن شهر اولویت داشت.
فارغ از سبکهای مختلف ، سه عنصر مسجد، بازار و محله ، مشخصه شهر دوران اسلامی می باشد که به اختصار مورد بررسی قرار می گیرند :
مسجد :
دولت اسلامی در شهر متولد می شود و با توجه به اینکه تشکیل این دولت برای اولین بار در « مسجد » صورت گرفت ، بنابراین وجود مسجد جامع به یکی از مشخصات اصلی شهر دوره اسلامی تبدیل می گردید. این امر تا آن حد اهمیت دارد که در دوران اولیه دولت اسلامی و قبل از تشکیل حکومتهای محلی ، سکونتگاهی به مقام شهر می رسید، که صاحب جامع باشد. مسجد جامع علاوه بر نقش دینی ، نقشهای سیاسی و اجتماعی بسیار قوی می یافت.
دولت اسلامی از مفاهیم آرمانی برادری ، برابری و نفی هرگونه تمایزات اجتماعی آغاز نمود و به سازمانی قاهر و مملو از تمایزات اجتماعی تبدیل شد. این تغییر و تحول نمود کالبدی نیز داشت و در مسجد ، بازار و محله بروز کرد.
تطور نمود کالبدی مسجد را در چهار دوره می‌توان بررسی کرد :
دوره اول : مدت کوتاهی از صدر اسلام را شامل می شود که مسجد ساده و بی‌پیرایه بود و الگوی آن مسجدالنبی است. در این دوره مسجد در پر رفت و آمدترین نقطه شکل گرفت و با مصالحی مانند مصالح ساختمانهای پیرامون ساخته شد.
دوره دوم : عمدتاً حکومت بنی‌امیه را شامل می‌شود، در عین آنکه مسجد در رابطه کامل با قدرت اسلامی قرار داشت ولی در کنار خود دارالاماره را به عنوان مقر حکومت دارا بود و جامع در ارتباط مستقیم با شارع عام و بازار استقرار می یافت. در این دوره شهر جایی بود که دارای جامع باشد.
دوره سوم : خلافت عباسیان و تشکیل امپراتوری اسلامی را شامل می‌شود. در این دوره مسجد به طور کامل از دارالاماره جدا شد و مفاهیم فضایی کهندژ ، شارستان و ربض از نو زاده شدند. جامع به عنوان مکان اصلی اجتماعات مردمی، به کلی خود را از حکومت جدا کرد و از شکل ساده و بی‌پیرایه دوره اول و تا حدودی دوره دوم ، خارج شد ، با این حال هنوز شهر به جایی گفته می‌شد که دارای جامع باشد.
دوره چهارم : به ظهور حکومتهای قدرتمند محلی در دل امپراتوری اسلامی باز می گردد. در این دوره، در شکل و توزیع مساجد تغییرات بنیادین آشکار گردید. مسجد به مکانی به منظور خودنمایی حکومتها و با ظاهری پرشکوه و معماریهای یادمانی تبدیل شد. در این دوره، مدارس زیادی در جوار مساجد احداث گردید و هر سکونتگاهی با داشتن جامع لزوماً شهر به شمار نمی‌آمد.
بازار :
ایجاد بازار و میدان در کشورهای مفتوحه توسط دولت اسلامی نقش اساسی به این دو عنصر در سازماندهی شهر دوره اسلامی داد به گونه‌ای که با تقریبی نزدیک به یقین می‌توان از بازار و میدان به عنوان عناصر اصلی شهر دوره اسلامی یاد کرد. بازار نیز مانند مسجد از شکل ساده شروع شده و به تدریج پیچیدگی فضایی و انتظام کامل می‌یافت. در واقع بازار نیز به عنصری برای خودنمایی حکومتهای محلی و منطقه‌ای تبدیل گردید. بازار در دوره اسلامی مانند دوره ساسانی در میان شهر قرار گرفت و از میدان اصلی شهر (مقر حکومتی) به سوی باروی شهر امتداد پیدا کرد با این تفاوت که بازار به دور مسجد و مدرسه می‌چرخید.
راسته‌های مختلف بازار با توجه به عملکردشان در نزدیکی و یا با فاصله‌ای از مسجد قرار می‌گرفتند بدین‌ترتیب : نخست بازار مهر و تسبیح فروشان، سپس بازار کتابفروشان و صحافان ، بازار پارچه فروشان و غیره تا بازار دباغان و رنگرزان ، که به علت آلودگی ، از مسجد فاصله زیادی داشتند.
محله :
علی‌رغم اینکه در بدو تشکیل دولت اسلامی ایجاد قشربندی اجتماعی بر مبنای قوم، قبیله ، نژاد نفی می‌گردید ، اما در زمان تشکیل امپراتوری اسلامی، این محله‌بندیها گسترش می‌یافت که مبنای آن برخلاف دوران ساسانی نه براساس نظام کاستی و طبقاتی بلکه براساس تفاوتهای قومی ، قبیله ای بود. در این دوره محلات در تضاد و تقابل با یکدیگر بودند و ارتباط محله با سازمان اجتماعی عشیره‌ای خود (جامعه شهری، روستایی و ایلاتی) بسیار بیشتر از رابطه آن با محلات مجاورش بود. هر یک از محلات مسجد، بازارچه ، مدرسه ، آب انبار، قنات و حمام خاص خود را داشت.
با توجه به وجود مشخصات مشترک مذکور در شهرهای اسلامی سبکهای مختلف شهرسازی در دوران اسلامی شامل سبکهای خراسانی ، رازی، آذری و مکتب اصفهان، مورد بررسی قرار میگیرد.
محسن حاج محمدی
منبع:
جزوه
مباحث عمومی شهرسازی ایران کیمیا فکر بزرگ
م. اکبری مطلق پژوهش برنامه‌ریزی شهری,
پژوهش جغرافیای شهری,
پژوهش مدیریت شهری,
پژوهش و توسعه
نظر شما