به گزارش تحریریه مهدی قمشی رییس دانشکده‌ی مهندسی علوم آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز در نشست مجازی «کالبدشکافی یک تصمیم: ارزیابی سیاست انتقال آب خوزستان» که به همت کمیته سیاست و تنظیم گری انجمن علوم سیاسی ایران برگزار شد تاکید کرد: عواملی مانند مدیریت فاقد برنامه و بی توجهی به محیط زیست عامل بی آبی در خوزستان بوده است و نه لزوما احداث سدها. زیرا احداث سدها متناسب با کشش آبراهه های این استان بوده است. از این رو، بازنگری در دیدگاه سیاست انتقال بین حوضه ای آب به دومینوی تنش آبی که موجب مشکلات در کشاورزی و متعاقب آن در معیشت و اقتصاد و حوزه های فرهنگی و اجتماعی و روانی خواهد شد، بسیار حیاتی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز با طرح مباحث ژئوپلتیک و بررسی مفهوم هیدروپلتیک به عنوان شاخه ای از علم جغرافیای سیاسی که به بررسی بحران های ناشی از کمبود منابع آب و نقش آب در رفتارهای سیاسی با مقیاس های مختلف می پردازد افزود: نگاهی به نقشه جغرافیای طبیعی و سیاسی جهان، حکایت از عدم تطابق مرزهای سیاسی با حوضه های آبریز دارد. مسئله کمبود آب و کاهش تدریجی آن در اثر افزایش مصرف، موجب شده که آب نقش اساسی تری در شکل دهی به روابط سیاسی - اجتماعی ملت ها و جوامع بشری به ویژه در مناطق خشک جهان ایفا کند. امروزه آب به عنوان یک موضوع ژئوپلیتیکی تجلی پیدا کرده و بر روابط کشورها تأثیر می گذارد. این تأثیر هم دارای جنبه های مثبت و همکاری بین کشورها نظیر نظام حقوقی رودخانه دانوب و نظام حقوقی دریای سیاه شده و هم دارای جنبه های منفی و مناقشه برانگیز مثل منطقه خاورمیانه و شبه قاره هند است.

پیشکسوت دانشگاهی هیدرولیک ایران از یک مدل فرضی که منابع جغرافیایی تنش یک کشور با سایر کشورها را ارائه و احصا کرده، نام برد و گفت: پیتر هاگت جغرافیدان انگلیسی 12 عامل جغرافیایی را موجب تنش و مشاجره بین کشورهای همسایه می داند که ۶ عامل مربوط به تنش هایی است که بر سر منابع آب اتفاق می افتد که شامل تمایل عبور کشور همسایه محصور در خشکی برای دسترسی به آبهای آزاد از کشور همسایه، اختلاف بر سر تفسیر خط تقسیم آب، تغییر مسیر رودخانه مرزی، اختلاف بر سر بهره برداری از منابع دریاچه مشترک، بردن آب از قسمت بالادست رودخانه و باروری مصنوعی ابرها است، و ایران نیز از این امر بی بهره نبوده و یکی از مشکلات ایران و عراق در سالهای گذشته (جنگ ایران و عراق) به یک یا چند عامل گفته شده فوق بر می گردد.

رییس دانشکده‌ی مهندسی علوم آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز حل و فصل اختلافات و بحران هایی که بر سر آب بین کشورها به وجود می آید را حداقل از دو جهت دشوار دانست و اظهار داشت: در حال حاضر قانون صریح و قاطع بین المللی برای حمایت و تقسیم آب بین کشورها و جوامع ذینفع وجود ندارد و بسیاری از رودخانه های جهان تابع قراردادهای خاص محلی و منطقه ای اند و توافقنامه هلسینکی در سال 1999 میلادی بر این نکته تأکید دارد که هر کشوری در داخل مرزهای خود به طور منصفانه حق استفاده از آبهای حوضه بین المللی را دارد. از سوی دیگر بحران های ناشی از آب به عنوان بحران های ژئوپلیتیکی محسوب میشوند که برخلاف بحران های سیاسی که در کنفرانس ها به راحتی حل و فصل می شوند، دیرپا بوده و به راحتی حل و فصل نمی شوند، زیرا منازعه بر سر یک ارزش جغرافیایی مثل آب است و ارزش های جغرافیایی در یک کشور نیز به عنوان منافع ملی تلقی می شوند و دولت ها به آسانی نمی توانند بر سر منافع ملی دست به معامله بزنند.
دکتر قمشی با بیان اینکه منازعه و رقابت بر سر آب ممکن است در مقیاس های مختلف صورت گیرد که موجب مطرح شدن هیدروپلتیک در مقیاس های مختلف شده خاطر نشان کرد: هیدروپلتیک در مقیاس محلی به بررسی تأثیر منابع آب و سیاست های مربوط به آن بر روابط اجتماعی و اختلافات و تنش های محلی می پردازد و در مقیاس ملی به بررسی تأثیرات مثبت و منفی و تنش های سیاسی - اجتماعی احتمالی ناشی از سیاست های آبی حکومت و دستگاههای دولتی در خصوص مدیریت آب در داخل کشور مثل احداث سدها و انتقال آب از یک حوضه آبریز به حوضه ای دیگر توجه دارد. همچنین، در مقیاس منطقه ای به سیاست های کشورها در رابطه با یکدیگر درخصوص توزیع، کنترل و کیفیت منابع آب پرداخته و در مقیاس جهانی درگیر مسائلی همچون مذاکرات و مباحث کلان در کنفرانس های بین المللی در مورد آب می شود و بر اساس این تقسیم بندی، موضوع انتقال آب در ایران، ایجاد سدها در حوضه های آبریز و انتقال بین حوضه ای در طبقه بندی هیدروپلتیک در مقیاس ملی قرار می گیرد.

استاد نمونه کشوری در ادامه به بحث اقلیم در ایران پرداخت و با ارائه آمارهای مستند اذعان کرد : علیرغم محدودیت منابع آبی در ایران، از نظر سرانه آب (حجم منابع آبی نسبت به جمعیت) در مقایسه با تعداد زیادی از همسایگان وضعیت خوبی داریم. سرانه آب در بعد بین الملل یکی از معیارهای سنجش میزان تنش و بحران آبی است و از این نظر در حال حاضر بدترین وضعیت در بین همسایگان ما را کشورهایی چون کویت، عربستان و قطر دارند.

مدیریت فاقد برنامه و بی توجهی به محیط زیست عامل بی آبی

عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز در ادامه بزرگترین مشکل را در حوزه آب ایران و بحران فعلی خوزستان را فقدان برنامه و ضعف مدیریتی دانست و افزود: ما نمی دانیم با منابع خود چگونه برخورد کنیم. ما حق آبه های محیط زیستی را بنا به دلایل مختلفی رعایت نمی کنیم، یعنی فاقد برنامه هستیم. به عبارت ساده تر، ما آب کم داریم ولی نیاز ما به آب زیادتر از معمول است؛ مثلا ما به دست خودمان دریاچه ارومیه را خشک کردیم یا با ایجاد سدهای مختلف محیط زیست را برهم زدیم. هورالعظیم را به دلیل مقرون به صرفه شدن اکتشاف نفت، خشک کردیم. ما نیازهای زیست محیطی را برآورده نکردیم و لازم است که مسائل زیست محیطی از حالت فانتزی خارج شده و جدی گرفته شود.

دومینوی تنش آبی و پیامدهای آن

دکتر قمشی با اشاره به اینکه علیرغم وضعیت مطلوب کشور نسبت به تعدادی از همسایگان و کشورهای منطقه در مرحله  تنش اّبی قرار داریم اظهار کرد: نیازمند تصمیم گیری بسیار صحیح، بسیار سریع و بسیار هوشمندانه در خصوص آب و منابع آبی هستیم. وقتی تنش آبی اتفاق می افتد دچار خشکی هیدرولوژیکی می شویم و اولین جایی که این امر خود را نشان می دهد در حوزه کشاورزی است. کشاورزی که دچار مشکل شد مشکلات اقتصادی و معیشتی بروز می کند. بعد از آن، مشکلات فرهنگی و اجتماعی پدیدار می شود و اینک استان خوزستان با دارا بودن 25% از کل منابع آبی کشور به این مشکل دچار شده است. البته نکته ای که نباید از نظر دور داشت این است که استان خوزستان علیرغم دارا بودن منابع آبی مناسب، از نظر اکوسیستمی نیازهای بیشتری هم دارد از جمله وجود تالاب ها، زمین های کشاورزی و صنایع فراوان که برخی از آنها مصرف بالایی از آب را طلب می کنند.

لزوم بازنگری در رویکرد سیاست انتقال بین حوضه ای آب

پیشکسوت دانشگاهی هیدرولیک ایران در خصوص انتقال آب چهار دیدگاه را مطرح کرد و گفت: دیدگاه مهندسی ساده نگر که البته دیدگاهی قدیمی است و دیگر کارآیی ندارد. این دیدگاه می گوید هرچه آب داریم می توانیم تقسیم کنیم. دیدگاه اکو هیدرولوژیکی که می گوید نباید منابع آبی را دستکاری کرد، چرا که هر منطقه ای دارای تنوع بیولوژیکی خاص خود و نیز دارای تعادل اکوسیستم است و نباید این تعادل را برهم زد. دیدگاه مبتنی بر تجارب جهانی که طرفداران این دیدگاه معتقدند با لحاظ کردن شرایط و با توجه به پیامدها می توان به انتقال آب از یک نقطه به نقطه دیگر پرداخت و دیدگاه دسترسی برابر به آب که فقط در ایران متاسفانه اجرا شده است. البته این دیدگاه سالها قبل در هند کاربرد داشته که به دلیل پیامدهایش منسوخ شده است. در این دیدگاه عدم توزیع آب شیرین استحصال شده به عنوان یک مشکل دیده می شود که با انتقال آب قابل رفع می باشد.

احداث سدها متناسب با کشش آبراهه های خوزستان/ طرح های انتقال آب در ایران صددرصد غیرکارشناسی است/ در طرح های انتقال آب کشور بحث در مورد کشاورزی است نه آب شرب

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه برخی معتقدند که سد سازی در این حد اشتباه بوده است خاطر نشان کرد: با معیارهای جهانی به شما می گویم که ما زیاده روی زیادی در سد سازی نکرده ایم، سدهای ساخته شده تقریبا متناسب با کشش آبراهه های ما بوده و در تعداد معدودی از آنها به دلیل نادیده گرفتن شرایط محیط زیستی دچار انحراف شده ایم. در خصوص طرح انتقال آب نظر شخصی من این است که این کار صددرصد غلط است چون باید در طرح انتقال آب از یک حوضه به حوضه یا استانی دیگر پیامدهای آن را بررسی کنیم ولی مدعیان طرح انتقال آب دیدگاه مبتنی بر تجارب جهانی را نمی پذیرند، در این گونه طرح ها دعوا بر سر کشاورزی است.

بحران در حوضه کرخه، بی ارتباط با بحث انتقال آب

رییس دانشکده‌ی مهندسی علوم آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز در پایان با بیان اینکه انتقال آب بین حوضه ای در کرخه نداریم افزود: ولی اشکال رودخانه کرخه این است که از بالا تا پایین از چند استان اعم از کردستان تا خوزستان عبور می کند و در شرایط عادی این رود حاوی 5.2 میلیارد متر مکعب آب بوده ولی حالا به 2.5 میلیارد رسیده است، در حال حاضر هورالعظیم که انتهایی ترین نقطه ورود رود کرخه است نیازمند 1.8 میلیارد متر مکعب است، پس کرخه اگر بخواهد حق ابه های محیط زیستی چند استان بالا دست را نیز تامین کند برای استان خوزستان یک معضل دائمی خواهد بود. ضمن اینکه در استانهای بالادست هم مصرف بالا رفته و هم مدیریت خوبی در منابع آبی اعمال نمی شودُ، بنابراین در خشکسالی ها همه فشار به پایین دست که استان خوزستان است وارد می شود.

پایان/