به گزارش تحریریه، در هفته پیش، یعنی در 8 ژوئن 2021، هیئتی از وزرا و مقامات عراق و عربستان در مذاکراتی که به صورت ویدئو کنفرانس برگزار شد، راه‌های توسعه روابط دوجانبه به ویژه در حوزه انرژی، پتروشیمی و سرمایه‌گذاری در بخش استخراج گاز و تولید انرژی‌های پاک را در راستای تسریع در اجرای تفاهم‌نامه‌های امضاشده میان دو کشور بررسی کردند. در سفر نخست وزیر عراق به عربستان سعودی در آوریل گذشته (دو ماه پیش) نیز دو کشور درباره تأسیس یک صندوق مشترک بین عراق و عربستان با سرمایه تقریبی 3 میلیارد دلار به عنوان کمک عربستان به تقویت سرمایه‌گذاری در زمینه‌های اقتصادی و همکاری در حوزه‌های انرژی و انرژی تجدیدپذیر و فعالسازی و تسریع طرح مشترک در سایه شورای هماهنگی عربستان و عراق توافق کردند. تکمیل پروژه اتصال برق دو کشور و تقویت هماهنگی در زمینه حمایت و تقویت فرصت‌های سرمایه‌گذاری شرکت‌های عربستانی و دعوت از آنها برای گسترش فعالیت‌هایشان در عراق و در زمینه‌های مختلف و همچنین گسترش تلاش‌هایی برای بازسازی عراق از دیگر تفاهمات به دست آمده در این سفر بود. گسترش روابط میان عربستان سعودی و عراق، تمایلی دوسویه میان این کشورهاست. نویسنده قصد دارد در دو یادداشت مجزا گرایش این دو کشور به سوی هم را تجزیه و تحلیل کند. در این یادداشت گرایش عربستان به سوی عراق بررسی می‌شود.

در واقع عربستان پس از برگزاری چند دوره انتخابات پارلمانی در عراق پی‌برد که به لحاظ سیاسی و به صورت مستقیم نمی‌تواند بر اوضاع عراق اثرگذار باشد. زیرا طبق قانون اساسی عراق، ساختار حکومت در این کشور به گونه‌ای است که پست‌های سیاسی حکومت و هیأت دولت بین احزاب و گروه‌های مختلف طبق تعداد نمایندگان آنها تقسیم می‌شود و با توجه به اکثریت جمعیت تشیع در این کشور، در حال حاضر نخست وزیر که بیشترین قدرت اجرایی را در قوه مجریه دارد شیعه، رئیس‌جمهور کرد و رئیس مجلس سنی مذهب هستند. از این رو عربستان، به ویژه پس از شکست ژئوپولیتیکی داعش، با آگاهی نسبت به جایگاه عراق در معادلات قدرت در منطقه، به دنبال آن است که نقش و نفوذ خود را نه صرفاً از راه سیاسی، بلکه به شیوه‌های دیگر در این کشور افزایش دهد. در ادامه به تلاش‌های عربستان، بدین منظور در حوزه‌های مختلف پرداخته می‌شود. 

- حوزه اقتصادی: عربستان تلاش‌های زیادی را برای نفوذ در حوزه اقتصادی و بازسازی عراق انجام داده است. برای مثال، تاکنون شورای هماهنگی مشترک دو کشور عراق و عربستان توافقنامه‌های زیادی را مانند گسترش خطوط هوایی و راه‌اندازی مسیر حمل‌ونقل دریایی، اجرایی‌شدن توافقنامه سرمایه‌گذاری در یک‌میلیون هکتار زمین‌های عراق برای تبدیل آن به زمین‌های کشاورزی و دامپروری و... تنظیم کرده‌ است. همچنین هیأت‌های مختلفی از تجار و بازرگانان عربستانی و عراقی به کشورهای یکدیگر سفر می‌کنند و در این راستا نشست‌های متعددی در عراق برگزار می‌شود. عربستان به دنبال آن است که هر چه بیشتر عراق را به‌ویژه در حوزه اقتصادی، به خود وابسته و از ایران دور کند. یکی از حوزه‌هایی که عراق را به ایران وابسته کرده بود، صدور برق به عراق بود. عربستان در تلاش است که با سرمایه‌گذاری‌هایی در این زمینه، نفت مصرفی عراق را به این کشور صادر کند. این تلاش تا جایی پیش رفته که عربستان به عراق پیشنهاد صدور برق رایگان را داده است. 

- حوزه امنیتی: عربستان به‌منظور تأمین امنیت کشور و مرزهای خود، به‌ویژه در مقابل نیروهای شبه‌نظامی نزدیک به ایران و بازمانده‌های داعش، تلاش دارد که روابط خود را از سطح روابط سیاسی و اقتصادی فراتر ببرد و به سطح روابط امنیتی برساند. عربستان از سوی این دو نیرو احساس تهدید می‌کند. برای نمونه در آوریل 2019 عربستان حمله‌ای تروریستی به یک مرکز مطالعاتی وابسته به سازمان امنیت عربستان در شهر زلفی در شمال ریاض را خنثی کرد که گروه تروریستی داعش با صدور بیانیه‌ای مسئولیت آن را پذیرفت. همچنین مقامات عربستان عملیات هوایی انجام‌شده علیه تأسیسات نفتی این کشور را از خاک عراق و یا با عبور از خاک عراق می‌دانستند. هرچند این ادعا از سوی مقامات عراقی کاملاً رد شد. اما برقراری مناسبات امنیتی جهت رفع نگرانی‌های امنیتی مشترک، به ویژه در مناطق بیابانی عراق و شهرهای غربی استان الانبار به سمت استان‌های نینوا و صلاح الدین که در نوار مرزی مشترک با اردن و عربستان قرار دارد، امری است که مورد اهتمام مقامات هر دو کشور است. در 18 آوریل 2019، محمدعلی الحکیم، وزیر امور خارجه وقت عراق از تفاهم دو کشور درباره امضای توافق‌نامه همکاری امنیتی و اطلاعاتی سخن گفت. بدین منظور مقامات امنیتی دو کشور عراق و عربستان به‌منظور همکاری‌های امنیتی برای رفع تهدیدات مشترک، دیدارهایی را انجام می‌دهند. برای مثال می‌توان به سفر عثمان الغانمی، وزیر کشور عراق، در رأس هیأتی بلندپایه از فرماندهان امنیتی به عربستان در فوریه 2021 اشاره کرد.

در این راستا و پیش از این، در سپتامبر 2019، عبد المهدی، دستور جایگزینی نیروهای ارتش و مرزبانی عراق را به‌جای گروه‌های حشدالشعبی در مناطق مرزی با عربستان صادر کرد. این دستور به‌منظور تضمین عدم انجام هرگونه عملیاتی علیه همسایگان عراق و به‌ویژه عربستان اتخاذ شد تا عراق در موضع دشواری قرار نگیرد. این دستور پس از عملیات هوایی انجام‌شده علیه تأسیسات نفتی عربستان و مطرح‌شدن احتمال انجام این حمله از خاک عراق و یا با عبور از خاک عراق از سوی مقامات سعودی اتخاذ شد.

- حوزه فرهنگی، مذهبی و اجتماعی: عربستان تلاش دارد در راستای تقویت روابط با عراق، در حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی و مذهبی نیز تعاملاتی را با این کشور داشته باشد. در این راستا مسئولین و وزرای فرهنگ دو کشور به صورت مداوم، با یکدیگر دیدار دارند. برای مثال می‌توان به سفر «حسن ناظم»، وزیر فرهنگ، عراق به عربستان در می 2021 اشاره کرد. در این راستا در سفر الکاظمی به عربستان در آوریل 2021، یک یادداشت تفاهم و یک یادداشت همکاری شامل؛ یادداشت تفاهم مؤسسه رسانه عراق و سازمان رادیو تلویزیون عربستان، یادداشت همکاری بین مؤسسه دار الملک عبدالعزیز عربستان و کتابخانه و بایگانی ملی جمهوری عراق امضا شد. همچنین عربستان از قصد خود برای ساخت ورزشگاه رایگان برای عراق و قصد شبکه ام‌بی‌سی عربستان برای راه‌اندازی کانال ویژه برای عراق خبر داده است.

در حوزه مذهبی نیز باید گفت؛ علمای عربستانی در راستای در پیش گرفتن گفتمان اعتدال، از شدت گفتمان خصمانه خود علیه شیعیان و مذهب تشیع کاسته‌اند و به دنبال برقراری روابط با علمای تشیع عراقی هستند. برقراری و بهبود روابط میان علمای عراقی و عربستانی، مورد اهتمام عراق نیز است. «حسن العلوی»، سیاستمدار عراقی و نماینده سابق پارلمان این کشور در فوریه 2019 گفت: «سران سعودی در زمان «عبدالله بن عبدالعزیز»، پادشاه سابق عربستان، تمایل داشتند با عرب‌های اهل تشیعی که ارتباطی با ایران نداشتند، تعامل داشته باشند، جریان صدر به رهبری «مقتدی صدر»، نماینده این طیف در عراق بود. من در انجمن موسوم به عبیکان عربستان چهار بار درباره جریان صدر سخنرانی کردم که این امر در بهبود وجهه این جریان نزد سران سعودی تأثیرگذار بود. مقتدی صدر نیز در ادامه با فرستادن «بهاء الاعرجی»، معاون سابق نخست‌وزیر وقت عراق به شهر جده با مقامات سعودی به بحث و رایزنی پرداخت».

موضوع دیگری که لازم به ذکر است، اعتراضات آغاز شده از اکتبر 2019 در عراق و واکنش عربستان به آن است. موضع عربستان در برابر این اعتراضات، سکوت و خویشتنداری بوده است. این موضع‌گیری می‌تواند دلایلی مانند سود عربستان از تداوم اعتراضات علیه حضور ایران در عراق، عدم برانگیختن احساسات شیعی مردم عراق در قبال واکنش و موضع‌گیری سفت و سخت کشور سنی مذهب عربستان و متشنج‌تر نکردن روابط خود با ایران را در برداشته باشد. از این رو به نظر می‌رسد که موضع عربستان در قبال اعتراضات در عراق، تثبیت نفوذ زیرکانه در این کشور به جای اتخاذ واکنش‌های تند و هیجانی باشد.

در جمع بندی باید گفت؛ به نظر می‌رسد که عربستان به خوبی پی برده که پیشبرد همکاری عربستان با عراق در حوزه‌های اقتصادی، امنیتی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی، همانند «به حرکت واداشتن اسب‌هایی است که با راه افتادن آنها، ناگزیر ارابه یعنی سیاست را نیز به دنبال خود خواهد کشاند». درواقع عربستان به منظور دور زدن قانون اساسی عراق، زیربنا و شالوده هرگونه همکاری در حوزه‌های سخت امنیتی – سیاسی را ایجاد رابطه و نفوذ عربستان در حوزه‌های نرم در عراق می‌داند. بنابراین، به طور کلی عربستان به دنبال گسترش روابط خود با عراق به‌منظور تضعیف نفوذ ایران در عراق، و یا حداقل ایجاد تعادلی با ایران در این کشور است. در این مسیر تمایل آمریکا نیز که تقویت روابط عراق و عربستان در راستای کاستن از نفوذ ایران در این کشور و منطقه است را می توان به روغن‌کاری چرخ‌های ارابه سیاست عراق تشبیه کرد.

عربستان نیز به دلیل تلاش برای کاهش نفوذ ایران در عراق، اطمینان از امنیت مرزهای شمالی خود، بهره‌مندی از فرصت‌های سرمایه‌گذاری، نفوذ در میان شیعیان و اهل تسنن عراق، کاستن از نفوذ شبه نظامیان الحشد الشعبی، دور کردن عراق از محور مقاومت، فراهم‌کردن امکان نفوذ سیاسی در این کشور و... در تلاش برای گسترش روابط سیاسی با این کشور است. عربستان امیدوار است که این تلاش‌ها در آینده نزدیک سبب ایجاد توازن در روابط عراق و ایران از یک سو و عراق و عربستان از سوی دیگر به عنوان هدف حداقلی و کشاندن عراق به محور خود در منطقه به عنوان هدف حداکثری شود.

منبع: دیپلماسی ایرانی

پایان/