به گزارش تحریریه، با ورود «جو بایدن» به کاخ سفید هر چند امیدواری به احیای برجام افزایش یافته و ترکیب تیم سیاست خارجی او هم نویدبخش ترمیم مناسبات با تهران است اما در این دو هفته ای که از عمر دولت او می گذرد، هیچ نشانه ای از بازگشت به برجام به چشم نمی خورد. حتی در ۱۷ فرمان اجرایی که بایدن در روز نخست زمامداری امضا کرد، سخنی توافق هسته ای در بین آنها نبود. همین فراز و فرودها و اظهارنظرهای مختلف پیرامون توافق هسته ای، بسترساز ارایه سناریوهای گوناگون از نگاه کارشناسان و صاحبنظران این حوزه شده است.

در ابتدا به سه سناریوی پرتکرار با نگاهی تحلیلی اشاره می شود و در پایان نیز سناریوهای مطرح شده از اندیشکده آلمانی  «فردریش ابرت استیفتونگ» مورد اعتنا قرار خواهد گرفت.

سه سناریوی برجامی محتمل در دولت بایدن

در ارتباط با آینده برجام در دولت دموکرات بایدن، کارشناسان مسائل بین الملل سه سناریوی مهم را مطرح می کنند که عبارتند از:

سناریوی اول؛ این سناریو که آن را می توان خوشبینانه ارزیابی کرد به رفتار مشابه بایدن با توافق اقلیمی پاریس، سازمان جهانی بهداشت و دیگر تعهداتی اشاره دارد که وی با امضای خود، آمریکا را بار دیگر به آنها متعهد ساخت. با نگاهی به مواضع مقامات کاخ سفید و تیم سیاست خارجی بایدن این نکته آشکار می شود که بایدن تا اطلاع ثانوی قصد بازگشت به این توافق را ندارد. او بارها تاکید کرده که عجله ای برای بازگرداندن آمریکا به توافق و اجرای آن ندارد. این سناریو که تا پیش از ورود بایدن به کاخ سفید بسیار پررنگ بود، اینک با گذشت دو هفته از تکیه او بر کرسی ریاست جمهوری تا حدی رنگ باخته است.

سناریوی دوم؛ این سناریو که منطقی تر از سناریوی اول به نظر می رسد به بازگشت گام به گام دو طرف به برجام اشاره دارد. در ارتباط با اینکه هر کدام در این سناریو چه گام هایی را باید بردارند، ایران باید از پنج گام هسته ای خود عقب نشیند. ایران در نخستین سالروز خروج آمریکا از برجام و تعهدگریزی طرف اروپایی در اجرای سازوکارهای مالی چون «اینستکس» و «اس پی وی» و غیره، بنابر مصوبه شورای عالی امنیت ملی از اجرای تعهدات برجامی عقب نشست. گام های کاهنده تعهدات برجامی از سوی ایران که شمار آنها به پنج رسید با استناد به دو بند ۲۶ و ۳۶ برجام برداشته شد؛ بندهایی که به ایران این اجازه را می داد که با هدف توازن بخشی از تعهدات خود بکاهد.

آمریکا نیز پله به پله با ازسرگیری محدودیت های هسته ای از سوی ایران، اقدام به رفع تحریم و جبران خسارت کند. یکی از بزرگ­ترین موانع احیای برجام، دلبستگی آمریکا به تحریم است. بایدن و تیم او در صدد بهره‌گیری حداکثری از تحریم ­های چند ساله ترامپ بر ایران برآمده­‌اند. تیم بایدن بارها تاکید کرده بازگشت آمریکا به توافق هسته‌ای و مذاکره مجدد با مقامات جمهوری اسلامی ایران منوط به پایبندی کامل ایران به تعهدات برجامی است.

بایدن در حالی بر ضرورت برداشتن گام نخست از سوی ایران تاکید می کند که تهران نگاهی عکس به این موضوع دارد. مسوولان جمهوری اسلامی ایران معتقدند توپ برجام در شرایط کنونی در زمین آمریکا قرار دارد و بایدن باید با برداشتن تحریم­ها، حُسن نیت خود را به تهران نشان دهد.

سناریوی سوم؛ این سناریو اما فراتر از دو مورد قبلی است و آن مذاکرات «فراگیر» و گنجاندن مسائل غیرمرتبط با برجام به توافق هسته ای است؛ سناریویی که بیشتر طرف غربی در صدد پیاده سازی آن است و تروئیکای اروپا در این مسیر با بایدن همگام شده اند. یکی از این مسائل، گنجاندن موضوعات منطقه ای در مذاکرات احتمالی آتی است؛ مذاکراتی که در آن بیشتر به تامین منافع رژیم صهیونیستی و دولت های عرب منطقه نظر دارد. همان گونه که به تازگی شاهد مطالبه‌ای عجیب از سوی کاخ الیزه بودیم؛ «امانوئل مکرون» رئیس جمهوری فرانسه به تازگی اظهار داشته «مذاکرات هسته‌ای آینده با ایران سختگیرانه خواهد بود و متحدان غرب در منطقه، از جمله عربستان باید در آن سهیم باشند». این مطالبه بلافاصله از سوی مقامات ارشد و تیم دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران پاسخ داده و به شدت رد شد.

در این سناریو، مساله دیگری که طرف غربی در صدد چسباندن آن به مذاکرات آتی است به توان دفاعی و موشکی جمهوری اسلامی ایران ارتباط می یابد. این مطالبه نیز از نظر ایران قابل پذیرش نیست و از نگاه سران جمهوری اسلامی، مذاکرات تنها باید بر محور برجام و مسایل هسته ای باشد ولاغیر. در همین ارتباط بود که ظریف تاکید کرد «درباره مسایل موشکی و منطقه‌ای از ابتدا توافق کردیم که این موضوعات برجام نبوده و نخواهد بود». مسئولان کشورمان به این درک رسیده اند که در صورت گره زدن مسایل دیگر به برجام، توافق از مسیر اصلی فاصله خواهد گرفت و این کلاف در هم تنیده، پیچیده تر خواهد شد، ضمن این که توان دفاعی و موشکی ایران قابل مذاکره نیست.

در کنار سناریوهایی که پیشتر اشاره شد، بسیاری از رسانه ها و اندیشکده های غربی نیز به ارایه سناریو در این زمینه اقدام کرده اند که در ادامه به یکی از این موارد اشاره می شود.

سه سناریوی محتمل برجامی از نگاه اندیشکده آلمانی

اندیشکده آلمانی «فردریش ابرت استیفتونگ» نقشه راه دیپلماسی ایران-آمریکا را در دولت بایدن به سه مرحله اصلی یا سناریو تقسیم کرد که عبارتند از: توافق بر سر توقف موقت، اجرای کامل دو طرفه برجام و گفت­وگوهای هسته‌ای بیشتر- در مقابل- بیشتر.

سناریوی اول: توافق بر سر توقف موقت تا اواسط فوریه ۲۰۲۱

مرحله اول نقشه راه باید بلافاصله پس از پیروزی بایدن در انتخابات در ماه نوامبر آغاز شود. سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا می‌توانند دیپلماسی هسته‌ای با ایران را هنگام انتقال قدرت در ایالات متحده در ماه نوامبر شدت ببخشند. این تلاش اروپا باید بر بررسی پارامترهای توافق­نامه ایران برای توقف فعالیت‌های هسته‌ای فراتر از محدودیت‌های برجام متمرکز شود. هدف این خواهد بود که این معامله موقت تا اواسط ماه فوریه برقرار شود و بازگشت مجدد دولت بایدن به برجام را شدنی‌تر کند. ایران فقط یک معامله موقت را می­پذیرد، آن هم در صورتی که دولت بایدن همزمان به این کشور کمک اقتصادی ارایه دهد و به­طور رسمی مذاکرات در باره روند بازگشت به برجام را آغاز کند.

سناریوی دوم: اجرای کامل و دو طرفه برجام تا ژوئن ۲۰۲۱

در مرحله دوم، هر دو کشور ایالات متحده و ایران باید طی مجموعه‌ای از گام‌های هماهنگ،کاملاً با برجام منطبق شوند. با توجه به تجربه اجرای برجام- که مجموعه‌ای پیچیده از اقدامات را بین جولای ۲۰۱۵ و ژانویه ۲۰۱۶ در بر می‌گیرد – و با داشتن اراده سیاسی کافی در هر دو طرف، ممکن است ایران بتواند فعالیت‌های هسته‌ای خود را که فراتر از حد مجاز برجام است، معکوس کند و ایالات متحده نیز تا ۲۱ جولای گام‌هایی در جهت کاهش تحریم‌ها بردارد. در میان سایر اقدامات لازم است ایران ذخایر اورانیم غنی شده با درصد کم را کاهش دهد، سانتریفیوژهای پیشرفته در نطنز را باز کرده و مراحل تحقیق و توسعه را که فراتر از برجام است ، متوقف کند....مهم است که تا قبل از انتخابات ریاست جمهوری ایران در ماه ژوئن اجرای کامل برجام  مستحکم شود تا از این طریق، صرف نظر از این که چه کسی جانشین روحانی خواهد شد، با دوام‌تر شود.

علاوه بر این، بازگشت ایالات متحده به برجام تا ژوئن می‌تواند به تقویت جنبش سیاسی در ایران به نفع ادامه دیپلماسی با غرب کمک کند.

سناریوی سوم: گفت وگوهای هسته‌ای بیشتر- برای- بیشتر، از اواخر ۲۰۲۱ تا آگوست ۲۰۲۳

در حالی که دو مرحله اول به ایجاد ثبات در برجام و جلوگیری از بحران کوتاه مدت بر سر برنامه هسته‌ای ایران متمرکز است، به نظر می‌رسد مرحله سوم بر اساس برجام و به‌­عنوان بخشی از یک فرمول بیشتر- برای- بیشتر اجرا خواهد شد که از طریق آن همه طرف‌های برجام می‌توانند بهره‌­مند شوند. اما احتمال آن کم است که چشم ­انداز سیاسی در ایران به روحانی اجازه دهد تا به مرحله سوم صعود کند، بنابر این قدرت­های جهانی باید منتظر بمانند تا این کار را با دولت بعدی ایران پیش ببرند.

دولت بایدن برای احیای برجام باید از آخرین ماه‌های دولت روحانی استفاده کند. ضمن این که باید در نظر داشت که چراغ سبز نشان دادن رهبری به ادامه مذاکرات از اهمیت فزاینده ای برخوردار است. در این میان بهتر است مذاکرات بین ایران و آمریکا از یک کانال محرمانه آغاز شود. برای این روند، دولت بایدن می‌تواند نماینده ویژه‌ای برای دیپلماسی با ایران منصوب کند. بایدن باید شخصیتی را انتخاب کند که از پرونده ایران آگاهی عمیق داشته و در میان اعضای کنگره آمریکا نیز از احترام بالایی برخوردار باشد.

علاوه بر آن، تعامل بیشتر بین مقامات ارشد ایران و ایالات متحده در مجامع چندجانبه بین المللی مانند سازمان ملل یا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به گشودن دریچه دیپلماسی بین تهران- واشنگتن کمک خواهد کرد...هنوز مشخص نیست که آیا ایران مایل است تعهدات هسته‌ای خود را فراتر از شرایط ذکر شده در برجام گسترش دهد، یا این که آیا رییس جمهور جدید ایران می‌تواند چنین دیپلماسی را پیش ببرد. آنچه مسلم است این است که در ازای چنین مراحلی دولت بایدن باید آماده باشد تا تحریم‌های بیشتری را لغو کند.

پایان/