آبخیزداری مقوله ای است پیچیده که نه تنها در کشور ما، بلکه به جرأت می توان گفت که در همه کشورهای دنیا، حتی در نوع پیشرفته آن نیز مغفول مانده است. بررسی سازمان های بین المللی نشان می­دهد، آبخیزداری موفق طرحی است که کل مسایل و منابع حوزه، اعم از ساختارهای اکوسیستم های طبیعی و انسان ساز و نیز انسان ها را مورد توجه قرار دهد و با رویکردی جامع، وسیع و فراگیر، حوزه آبخیز را مورد مطالعه و برنامه ریزی قرار می دهد. به اذعان این سازمان ها دلیل عمده شکست طرح های توسعه در دنیا، عدم توجه به آبخیزداری است و این مساله ای است که در محافل علمی و دانشگاهی مورد غفلت قرار گرفته است.

همین مساله باعث شده است نهادها و سازمان های بین المللی به خصوص سازمان خواربار و کشاورزی جهانی «فائو»، توجه ویژه و جدی به آبخیزداری با رویکرد جامع و وسیع داشته و به بررسی دقیق آثار، منافع و دستاوردهای آن بپردازند که متاسفانه به این مساله مهم کمتر پرداخته پرداخته شده است.

آبخیزداری؛ راهی برای تأمین آب در دنیا

از دیدگاه فائو، یکی از راهکارهای مهم برای تأمین آب دنیا، آبخیزداری است؛ این موضوع از آنجا حائز اهمیت است که طبق بررسی های فائو، مصرف بیش از حد منابع آب شیرین و کمبود آب در خیلی از کشورها، نه تنها در نتیجه رشد جمعیت و تقاضای رقابتی برای کشاورزی، صنعت و مناطق شهری، بلکه همین طور در اثر تغییرات اقلیمی رو به فزونی است و کمبود آب اثر منفی بر روی تنوع زیستی، معیشت مردم و امنیت غذایی دارد. تخمین زده شده است که 4 میلیارد نفر حداقل در بخشی از سال و نیم میلیارد نفر در تمام طول سال با کمبود شدید آب روبرو هستند.

از نگاه فائو، آبخیزداری یک نقش کلیدی در حفاظت از آبراهه­ ها و چشمه­ ها و در کاهش مصرف آب، افزایش بهره­وری در استفاده از آب در تمام بخش ها و تضمین شراکت منصفانه منابع محدود آب شیرین دارد. برای ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضای آب، یک تجزیه و تحلیل دقیق از نقش آب در محصولات کشاورزی، معیشت روستایی و فرایندهای زیست محیطی مورد نیاز است و کاملا تأیید شده است که با آبخیزداری این عمل به بهترین وجه در سطح حوزه آبخیز قابل اجرا است.

آبخیزداری؛ روش مناسبی برای مدیریت خطر بلاها

بلایای طبیعی و فجایع مانند رانش های زمین، سیل، خشکسالی و طوفان ها از نظر شدت و تکرار افزایش یافته است. طبق دیدگاه فائو، برای جلوگیری یا کاهش اثرات آنی و پیامدهای بعدی اقتصادی و اجتماعی بلایای طبیعی و ایجاد انعطاف پذیری در کشاورزان و خانوارهای روستایی به خصوص در کشورهایی که با فجایع مکرر روبرو هستند و برای معیشت، امنیت غذایی و تغذیه و رشد اقتصادی خود به شدت به کشاورزی وابسته می باشند، اقدامات جسورانه مورد نیاز است که این مساله با آبخیزداری امکانپذیر است.

به اعتقاد فائو، کاهش آسیب پذیری و بالابردن انعطاف پذیری با آبخیزداری کلیدهای کاهش خطر هستند و معمولا سریع تر، موثرتر و ارزان تر از بازسازی و احیای بعد از وقوع یک فاجعه می باشند. به هر حال هزینه های جهانی برای واکنش سریع، بازسازی و احیاء خیلی بیشتر از هزینه هایی است که برای امور مربوط به کاهش و پیشگیری از خطرات بلاها انجام می گیرد. آبخیزداری اگر در اقدامات مدیریتی خطرات بلاها نظیر ارزیابی بلاها، تهیه نقشه و زون بندی، سیستم های هشدار دهند سریع، دخالت های کاهش دهنده خطر بلاها و افزایش سرمایه گذاری در جلگیری از فجایع مشارکت نماید، نفوذ بیشتری پیدا خواهد کرد.

آبخیزداری؛ روشی برای امنیت غذایی

از دیدگاه فائو، آبخیزداری یکی از مهمترین وسائل و ابزار مقابله با تهدیدات امنیت غذایی در دنیا به شمار می­رود. افزون بر این، از دیدگاه این سازمان بین المللی، آبخیزداری روش موثری برای پاسخ دادن به چالش های جهانی کمبود منابع آب، حفاظت از زمین، ایجاد سازگاری با تغییرات آب و هوا، مدیریت خطرات بحران و مبارزه با گرسنگی به شمار می رود. برای روبرو شدن با این چالش ها، پروژه ها و برنامه های آبخیزداری بایستی در بازه های زمانی طولانی تر اجرا شوند و نیازمند سرمایه گذاری مداوم و هماهنگ از طرف بخش های دولتی و خصوصی می باشند.

بر اساس دیدگاه های فائو، آبخیزداری بر پایه پنج اصل برای غذا و کشاورزی پایدار استوار است که بین ابعاد اجتماعی، اقتصادی و محیط زیست، پایداری و تعادل ایجاد می کند: افزایش بهره وری در استفاده از منابع؛ مدیریت پایدار منابع طبیعی و اکوسیستم ها؛ حمایت و بهبود معیشت و رفاه اجتماعی روستایی؛ افزایش انعطاف پذیری مردم، جوامع و اکوسیستم ها؛ و ارتقای سازوکارهای نوآورانه، موثر و مسئولانه حکمرانی هم برای سیستم های طبیعی و هم انسانی.

با رعایت این اصول، آبخیزداری سرعت انتقال به سیستم های تولید پایدارتر و شیوه های تولید در بخش های زراعی، دامداری، جنگلداری و شیلات را بالا می برد و در عین حال از تخریب محیط زیست و کاهش تنوع زیستی جلوگیری می نماید. در واقع این روش، رویایی جهانی است که در آن خوراک با ارزش غذایی بالا در دسترس همه قرار داشته باشد و منابع طبیعی به طریقی مدیریت شود که خدمات، عملکردها و تنوع زیستی در اکوسیستم ها برای تأمین نیازهای حال و آینده انسان حفاظت گردد.

پایان/