به گزارش تحریریه؛ حدود 10 میلیون نفر از جمعیت کشور در سن متعارف ازدواج قرار دارند که مجرد هستند و هرگز ازدواج نکرده‌اند؛ این آمار، نتیجه اجرایی نشدن قانون تسهیل ازدواج از سال 1384 است، به همین شکل اگر امروز برای جوانی جمعیت کشور اقدامی نکنیم تا 1430 حدود 30 درصد جمعیت کشور سالمند خواهند بود این یعنی ورود به مرحله فوق‌سالمندی جمعیت!

تضعیف و سالمندی جمعیت شوخی‌بردار نیست و به‌سادگی منجر به فروپاشی اجتماعی و اقتصادی و امنیتی کشور خواهد شد، حلقه مفقوده حوزه جمعیت مثل سایر بخش‌هایی که به بحران رسیده‌اند، عدم مدیریت صحیح و نگاهی بلندمدت به این مقوله است، وقت آن است که مدیرانی که به تمام معنی کلمه انقلابی، متخصص و متعهداند وارد میدان جنگ جمعیت شوند، دلسوزی برای کشور و مردم به حرف و شعار نمی‌شود!

علم جمعیت‌شناسی باید به کمک دولت و مجلس بیاید و با ابزار رسانه نگرش مردم به‌سوی فرزندآوری اصلاح شود؛ اگر این موضوع جزو اولویت‌های نخست دولت جدید نباشد، کار درست نمی‌شود، هر تصمیمی که گرفته می‌شود، باید پیوست جمعیتی آن نیز تهیه شود؛ کلاس‌های آموزش کنکور، برنامه‌های تلویزیونی، دانشگاه‌ها و... بخش‌هایی هستند که به‌طور غیرمستقیم مسیر ازدواج و فرزندآوری را دشوار می‌کنند و اگر قرار به اثربخشی باشد، وقت آن رسیده است که این ساختارهای معیوب اصلاح و کارآمد شوند.

وقتی به روند تغییرات شاخص‌ها در تاریخ جمعیت‌شناسی نگاه می‌کنیم، می‌بینیم ما در بسیاری از شاخص‌ها در حال رکورد زدن هستیم یعنی به رکوردهایی رسیدیم که تاکنون نداشته‌ایم! این رکوردها نگران‌کننده است؛ ما در مورد سرعت کاهش نرخ باروری نیز در حال ثبت رکورد هستیم؛ سقوط از نرخ باروری بالای 6 فرزند به نرخ زیر 2 کمتر از 20 سال در کشور ما در حالی که برای دیگر کشورها این اتفاق نزدیک به یک قرن یا بیشتر به‌طول انجامیده است!

اما در سطح ملی برخی از روی نادانی یا مغرضانه جمعیت را نه سیاسی بلکه جناحی می‌کنند که این، یک آفت است؛ همه دنیا علاوه بر نگاه‌های دیگر، نگاه سیاسی هم به جمعیت دارند اما اینکه عده‌ای ادعا می‌کنند که جمعیت دغدغه کشور نیست و دغدغه جریان اصولگرایی است، یک اشتباه است! جمعیت مسئله‌ای ملی و مربوط به همه جناح‌هاست.

در این رابطه در روزهای شروع به کار دولت سیزدهم برای تأکید بر اهمیت مطالبات و انتظارات جمعیتی از دولت جدید، میزگردی برگزار کردیم؛ در این میزگرد صالح قاسمی، نویسنده و کارشناس تحولات جمعیت؛ محمد ولی علیئی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین(ع) و مدیر گروه جمعیت‌شناسی مؤسسه مطالعات تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران و علی پژهان، جمعیت‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد به جوانبی از مقوله جمعیت پرداختند که در ادامه بخش دوم و پایانی آن تقدیم مخاطبان محترم می‌شود:

شاهدیم که امروز اگر برای توده مردم از فرزندآوری و محاسن آن حرف بزنیم، بلافاصله مسئله معیشت و اقتصاد علیه آن بهانه می‌شود! آیا واقعاً فرزندآوری منوط و وابسته به داشتن شرایط مالی خوب است؟ اگر این‌طور است، چرا اقشار مرفه جامعه تمایل کمتری به فرزندآوری دارند؟!

علیئی: اقتصاد و معیشت و فرزندآوری دو موضوع متفاوت هستند؛ فرزندآوری یک مقوله و اقتصاد معیشت یک مقوله دیگر است چون در جامعه ما این دو همزمان رخ داده‌اند و به اصطلاح فلسفه علم، تقارن همزمانی ایجاد شده مردم ناخودآگاه این دو را به هم وصل می‌کنند! مجموعه‌ای از قضایا که عمده آن شهرنشینی و افزایش تحصیلات است، منجر به پیدایش طبقه متوسط و تغییر نگاه به زندگی روزمره شده است؛ اینها در کنار هم موجب شده‌اند اقتصاد پررنگ شود در حالی که در گذشته اینگونه نبود. 

هنوز هم طبقات پایین جامعه موالید بیشتری دارند، اما چرا این اتفاق افتاده است؟ شهرنشینی شرایطی را به وجود آورد که هزینه فرزندآوری افزایش پیدا کند، در روستانشینی فرزند "یار" بود و در شهرنشینی "بار" است! زنان و مردان تحصیلات بالاتری به دست آوردند، در نتیجه سن ازدواج بالا رفته است، در نتیجه به‌ویژه در نزد زنان انتظار شغل به وجود آمده است؛ در واقع ذائقه افراد نسبت به فرزندآوری نسبت به توجیه خود آنها سازگار است.

حالا برای سر و سامان دادن این اوضاع و متقاعد کردن مردم چه راهی وجود دارد و باید چه مسیری طی شود؟ اینکه علی‌رغم تصور اشتباه رایج، در واقع فرزندآوری به نفع زوجین و خانواده‌هاست.

علیئی: ما اگر بخواهیم به عنوان تحلیل یا راهکار، چاره‌ای برای اوضاع بیندیشیم، نخست باید ببینیم چه دلایلی منجر به این تغییرات شده است، متغیرهایی که در حدود 4 دهه منجر به کاهش موالید شده باید احصاء شود؛ دوم، موضوعاتی که مربوط به حاکمیت است، تفکیک و با برنامه اجرا شوند؛ سوم، متغیرهای انگیزشی است که دادن فرصت‌هایی برای تشویق مردم هستند، و چهارم اینکه، رسانه باید در این حوزه فعال شود؛ در غیر این صورت ممکن است دولت‌ها درگیر موارد متناقض شوند! نخستین کار فهمیدن دلیل کاهش موالید است و شناسایی متغیرهایی است که از بیرون و درون بر خانواده تاثیر گذاشتند؛ اگر با این نگاه تحلیل ساختاری داشته باشیم، موارد مربوط به حاکمیت، نهادها و خانواده احصا خواهد شد.

قانون تسهیل ازدواج در سال 1384 مصوب مجلس شد، با این حال با بی‌توجهی به گوشه‌ای کنار انداخته شد و هیچ کدام از مواد آن اجرایی نشد!  16 سال از این اتفاق گذشته است، امروز به‌ اعلام مرکز آمار کشور، حدود 9 میلیون و 800 هزار نفر از جمعیت جوان کشور در سن متعارف ازدواج قرار دارند که مجرد و هرگز ازدواج نکرده‌اند؛ افرادی که بالای سن متعارف و قبل از سن تجرد قطعی‌اند، یک‌میلیون و 810 هزار نفرند و 220 هزار نفر هم تا سن 50 سالگی ازدواج نکرده‌اند و مجرد قطعی محسوب می‌شوند؛ از طرفی، بالا رفتن میانگین سن ازدواج باعث شده سن باروری افزایش پیدا کند؛ اگر طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده نیز به همین سرنوشت دچار شود، سالمندی جمعیت نیز به معضلات دیگرمان اضافه خواهد شد که البته این خطر بسیار وحشتناک‌تر از حد تصور ماست!

قاسمی: قانون تسهیل ازدواج اجرایی نشد! شاید دلیل آن گران بودن آن باشد! این قانون علی‌رغم جامعیت، حجیم و گران است؛ نمی‌خواهم باب نقد به طرح جوانی جمعیت را باز کنم، اما نقدی که به این طرح وارد است نیز همین مسئله گران بودن است؛ وقتی صحبت می‌شود که این طرح جامع، کامل و اساسی است، به شخصه تنم می‌لرزد! پرداختن به قبل ازدواج، ازدواج و بعد از آن باعث شده طرح حجیم شود و هر دولتی از آن خواهد ترسید؛ نمی‌خواهم بگویم این طرح هم مثل قانون تسهیل ازدواج است؛ اما با اینکه سعی شده این اتفاق نیفتد، در برخی بخش‌ها اینگونه شده است؛ هر دولتی طرح را اجرایی کند حتما کافی نیست، زیرا قدم اول است!

در رابطه با طرح جوانی جمعیت به صورت مصداقی به یک مورد مهم قابل انتقاد اشاره کنید و در مورد اینکه اجرای این طرح قدم اول است، بیشتر توضیح دهید.

قاسمی: مثلاً در این طرح به بحث مهاجرت پرداخته نشده است! مهاجرت یکی از بخش های اصلی سیاست‌های جمعیتی است؛ بله طرح جوانی جمعیت قدم اول است زیرا مهم‌تر از این طرح، وظیفه دولت جدید است که باید بلافاصله ستاد ملی جمعیت مطرح شده در طرح را تشکیل دهد، جایی که مرجع همه موضوعات جمعیتی باشد؛ به نظرم آقای رئیسی باید به این نکته توجه کنند که همه وزرا و شخص رئیس جمهور باید مشاوران جمعیتی داشته باشند زیرا هر تصمیمی که گرفته می‌شود، باید پیوست جمعیتی آن نیز تهیه شود؛ مثلاً ممکن است تصمیم‌گیری در حوزه محیط زیست منجر به مهاجرت به کلانشهرها می‌شود.

در حوزه مهاجرت خارجی باید به طور جدی ورود کنیم؛ برخی دوستان کارشناس  مطرح می‌کنند که ما جذابیت مهارجرت‌پذیری نداریم؛ ما می‌توانیم سیاستی بگذاریم و از کشورهایی که عمق استراتژیک ما در آنجا وجود دارد، مثل کشورهای اسلامی، آمریکای لاتین و آفریقای جنوبی جذب نخبگانی هدفمند داشته باشیم.

شاهدیم در جامعة‌المصطفی تحصیلکردگانی از کشور نیجریه وقتی به کشور خود می‌روند، باعث مهاجرت 10 نفر دیگر به کشور می‌شوند که بخشی از آنها در کشور می‌مانند! نیجریه از این نظر مهم است که این کشور در 3 دهه آینده سومین کشور پرجمعیت جهان خواهد بود!

پژهان: در طرح جوانی جمعیت متاسفانه هدف متناسب با ابزار نیست و مسئول‌گریز است؛ نکته دیگر اینکه مشوق‌های طرح، پس رویدادی هستند یعنی اول فرزنددار شو بعد من به تو تسهیلات می‌دهم! این سیاست در روسیه شکست خورده است؛ ژاپن و قطر به صورت پیش‌رویدادی عمل کردند؛ دولت‌های قبل در کشورمان به مردم بی‌وفایی کردند در نتیجه اعتماد مردم کاسته شده است.

قاسمی: طرح جمعیت ایده‌آل نیست اما بسیار ضروری است؛ چون ما زمان نداریم! طرح جمعیت باید حتماً اجرا شود؛ قانونگذار و مجری قانون باید بدانند که این قدم اول است.

جمعیت‌شناسی در لغت به معنی مطالعه جمعیت‌های انسانی به‌ویژه موالید، مرگ‌ومیر و مهاجرت است؛ به عبارت دیگر جمعیت‌شناسی مطالعه علمی، توصیف و تحلیل آماری ترکیب و حرکات جمعیت‌های انسانی، بررسی سیاست‌های جمعیتی و روابط متقابلی است که میان پدیده‌های جمعیتی و عوامل اقتصادی - اجتماعی و زیستی وجود دارد؛ جناب دکتر علیئی! جنابعالی دانش‌آموخته دانشگاه هیوستون تگزاس، دانشگاه­‌های تهران و علامه طباطبایی در رشته تخصصی جمعیت‌شناسی هستید، با توجه به اوضاع کاهش جمعیت کشور، آیا علم جمعیت‌شناسی ما در سطح آکادمیک و عملی مطابق و همگام با تحولات جمعیت کشور پیش رفته است؟

علیئی: در ایران دانش جمعیت‌شناسی دانشی عقیم، آکادمیک و تئوری است که با تحولات جهانی آشنایی دارد اما برای تحولات داخلی جوابگو نیست! به همین خاطر در فضای آکادمیک ما پیرامون این قضیه، تنها سکوت و یا مخالفت مطرح بوده است؛ همه کشورهای توسعه یافته صنعتی مشکلات جمعیتی دارند، علت آن هم این است که اقتصاد در آنجا به معنای سرمایه‌داری و کاپیتالیسم مطرح بوده است، این وضعیت مردم را یونیک  و فردگرا می‌کند، زیرا ذات سرمایه‌داری این است.

این رفتار در کشورها باعث کاهش باروری می‌شود، آنها بسته به نوع نگاه برای کاهش باروری تلاش می‌کنند اما دو عامل باعث شده به روندی که کشور ما به آن دچار شده، دچار نشوند؛ یک مهاجرپذیری و دوم موالید بیرون از خانواده است؛ در جامعه غربی 40 تا 60 درصد موالید حاصل روابط خارج از ازدواجند و خودشان آن را پذیرفته‌اند! در کشور ما این نوع موالید مغایر با فرهنگ و اعتقاد ماست اما در زمینه مهاجرپذیری، شاهدیم که حتی موالیدی که یکی از والدین آنها ایرانی و یکی افغانستانی است، شناسنامه نمی‌گیرند! میزان نرخ باروری بومی آمریکا 1.23 فرزند اما نرخ باروری داخلی 1.98 است؛ در آنجا قوانین مهاجرتی به گونه‌ای متناسب با تغییرات جمعیتی تهیه شدند.

جالب است، ژاپن مثل اروپاییان و آمریکایی‌ها عمل نکرده است، چون جامعه‌ای شرقی و بسته است و به صورت محدود مهاجرپذیری می‌کند، به این خاطر به مرتبه سالمندی جمعیت رسیده است! کشورهای اروپایی به‌ویژه کشورهای اسکاندیناوی هم مهاجرپذیری دارند و هم فرزندآوری خارج از خانواده را برای خودشان هضم کرده‌اند؛ در این رابطه ما باید بیشتر فکر کنیم ما در سال‌های بعد از انقلاب متولی و پیگیر در حوزه جمعیت نداشته‌ایم.

قاسمی: دانش جمعیت‌شناسی در حد یک رشته آکادمیک مانده است و نهایتاً در حد توصیف وضعیت موجود قدم برمی‌دارد و در حوزه حل مسئله حرفی برای گفتن ندارد! در حالی که باید از این سطح خارج شود، متخصصان در اندیشکده‌ها و برای اصلاح شاخص‌ها چاره‌اندیشی کنند.

علیئی: ما در جمعیت‌شناسی اقتصادی - اجتماعی و جمعیت‌شناسی استراتژیک 4 مبدا داریم: اقتصاد، سیاست، اقلیم و جمعیت؛ این 4 نکته باید در تصمیم‌گیری‌ها مورد توجه قرار گیرند، نباید هیچ کدام نادیده گرفته شد؛ هر جمعیتی متناسب با سیاست، اقتصاد و اقلیم هر کشور است، اگر این را رعایت کنیم عیب و نقص‌ها کمتر می‌شود.

 جناب دکتر قاسمی! به تشکیل ستاد ملی جمعیت اشاره کردند که باید یکی از مهم‌ترین اولویت‌های دولت سیزدهم باشد، با توجه به تجربه دیگر کشورها؛ ویژگی مهم سیاست‌های جمعیت چه باید باشد و چه عاملی باعث اثرگذاری بیشتر آنها می‌شود؟

علیئی: این ستاد باید اختیارات لازم را داشته و نیز برای مسئولان اصطلاحاً حرف شنویی داشته باشد؛ کشورها تا جایی که توانستند ارزان‌ترین موارد را برای تشویق به فرزندآوری انتخاب کردند، فرانسه از کشورهایی بود که از مشوق‌های پرهزینه استفاده کرد، یعنی 4.7 درصد تولید ناخالص ملی‌اش را در دوره 20 ساله به جمعیت اختصاص داد و نرخ باروری‌اش را از 1.73 در سال 1975 به 2.8 در سال 2010 رساند؛ این به خاطر هزینه بالا میسر شد، برای درک میزان این هزینه، مثلاٌ کل هزینه آموزش عالی ایران 1.8 بوده که اکنون 2.2 تولید ناخالص ملی رسیده است؛ ما باید به دنبال طرح‌های کم هزینه، مردمی و مردم‌محور باشیم، یعنی ذائقه مردم را عوض کنیم.

جمعیتی که در شهرها جمع شده‌اند قابلیت مانور ندارند! به ویژه شهرهای بیش از 200 یا 300 هزار نفر؛ شهرهای کوچکتر و مناطق روستایی در صورت اجرای برنامه‌ها پتانسل پاسخ مثبت را دارند؛ مناطق مرزی ما تا 100 کیلومتر تقریباً خالی از سکنه‌اند، مثلاً ما شهری به نام نفت‌شهر نداریم! و یا گیلانغرب به آن معنا نداریم و جمعیت زمان جنگ تحمیلی در آن وجود ندارد!

 اشاره شد، اگر بخواهیم برنامه‌ای داشته باشیم، باید ابتدا مدون شود که چه تغییراتی باعث کاهش جمعیت شدند و بعد از آن سیاست‌های مناسب طراحی کنیم، در این زمینه چه موانعی در کشور وجود دارد؟ 

علیئی:‌ ما با سیاست‌هایی که به کار گرفته‌ایم هزینه فرزندآوری را بالا برده‌ایم! کلاس‌های آموزش کنکور در زمان ما نبودند، اما امروز چنان برای خانواده‌ها به معضل تبدیل شده‌اند که زندگی فرزندان را تحت تاثیر قرار داده و برای فرزندآوری هزینه ایجاد می‌کنند؛ مورد بعد این است که در صورت امکان برای  خانواده‌های پرجمعیت درآمدزایی داشته باشیم، این موضوع فراتر از مشوق است؛ در فرانسه در دوره 25 ساله به خانواده‌های 3 فرزند و بیشتر خانه به شرط تملیک اختصاص داده می‌شد، یعنی اشتغال، مالیات، اعانات به شرط تعداد فرزندان؛ ما باید به دنبال راهکارهایی باشیم که با کمترین هزینه بیشترین تغییر را ایجاد کنند، یکی از پیشنهادات من تدوین کتاب موالید و جمعیت‌شناسی است که مثل تنظیم خانواده سابق باشد.

پژهان: نزدیک به 24 طرح در حوزه جمعیت بسته شده است؛ عملاً سیاست‌های تشویقی تا حدود 5 درصد جواب می‌دهد! ما باید به جوانان اصطلاحاً ماهیگیری یاد دهیم؛ اشتغال ثابت، مهم‌ترین المان است و مسکن اولویت نخست جوانان نیست؛ 23 درصد مردم ایران در خانه‌های زیر 100 متر زندگی می‌کنند، یعنی برای بیش از دو فرزند ظرفیت ندارند.

 پویایی سیاست‌های جمعیتی به این اشاره دارد که هر سیاست باید متناسب با ویژگی‌های فرهنگی اجتماعی مردم هر منطقه یا استان طراحی شود، یعنی ما باید یک طرح ملی داشته باشیم که وقتی به هر استان می‌رسد متناسب سازی شود، به طوری که برای هر استان یک پیوست و یک نسخه استانی ارائه شود؛ در زمینه فرزندآوری توجه به چه موضوعی برای جامعه ایرانی اهمیت دارد و می‌تواند منجر به تغییر نگرش مردم نسبت به فرزندآوری شود؟ 

قاسمی: در این رابطه یک پیشنهاد دارم که در سطح ملی مطرح می‌شود اما برای همه استان‌ها کاربردی است؛ اگر ما در حوزه جمعیت به ارزش‌های جامعه ایرانی - اسلامی نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که محور اصلی همه مشوق‌ها و سیاست‌ها باید "مادر" باشد؛ "مادری" باید تکریم شود و همه مشوق‌ها حول مادر شدن قرار بگیرند؛ البته این به آن معنی نیست که در حوزه‌های دیگر سیاست نداشته باشیم؛ وقتی مادری تکریم و شأن آن دیده شود آنگاه زن برای به دست آوردن جایگاه اجتماعی به کارهای دون‌شأن خود نمی‌پردازد و دست از مادر شدن نمی‌کشد!

علیئی: در آمریکا شاهد بودم، زنانی که خانه‌داری را انتخاب می‌کنند، کارکردن برایشان دون‌شأن است و در جمع به این افتخار می‌کنند که خانه‌دارند و بیش از 3 فرزند دارند! زنان آمریکایی که در زمان حاضر دچار کم فرزندی هستند، به خاطر اشتغال بیرونی است.

پژهان: در چنین کشورهایی، خانه‌داری شغل محسوب می‌شود و زنان احساس مفید بودن دارند و در این صورت تمایل به فرزندآوری بیشتر می‌شود.

علیئی: زن در آنجا احساس توانمندی می‌کند، به عبارتی زن احساس آقایی دارد! در جامعه ما زنان تا حد طلاق پیش می‌روند تا کارشان را از دست ندهند و اگر مرد زیاد پافشاری کند، زن می‌گوید یا شغل یا طلاق!

قاسمی: اینکه می‌گوییم گرانیگاه مشوق‌ها باید مادر باشد، همین حقیقتی است که دنیا نیز تجربه کرده است؛ این موضوع دامنه‌های مختلفی دارد، مسئله فرزندآوری و تکریم فرزند از مادر شروع می‌شود، اصلا مادر یعنی فرزند! در ادبیات کهن و دینی ما نیز مادرانگی تقدیس شده است؛ دنیا این کار را انجام داده و زنان به مادر بودن افتخار می‌کنند؛ زنان در جامعه ما اما با سرشکستگی می‌گویند خانه‌دارم! و خجالت می‌کشند! زیرا ما این جایگاه را تخریب کرده‌ایم.

منبع: تسنیم

پایان/